Estrano

Unha maneira “popular” de galeguizar determinadas palabras é, como falamos en varias ocasións, inventar supostas regras no traslado dunha palabra castelá ao noso idioma. Se o año castelán se traduce como ano e caño dise cano, por que non falarmos de estrano, patrana ou castana?

A forma galega é estraño/a. Do latín extraneum, a palabra evoluíu perdendo ese x (coma no caso de estranxeiro) e convertendo o ditongo nun ñ, igual ca baño (do latín balneum).

Para entender o éxito da forma estrano incluso no rexistro de escritores e políticos hai que recordar que historicamente algúns dos nosos literatos que tiveron que escribir sen normativa nin regras científicas, tentaban expurgar a lingua de castelanismos a base de toscas decisións. O caso de estrano é unha desas invencións literarias.

Conexo

Seguro que se falo da Casa da Conexa, moitos dos que ledes este artigo saberedes a que me refiro. Incluso mellor ca min, que recoñezo que non sigo as aventuras de Mucha e Nucha porque non me casan os horarios e porque coido que Xosé Antonio Touriñán é quen de facer un humor algo menos obvio que disfrazarse de señora da aldea.

O caso é que conexa ou conexo co significado de animal mamífero da familia dos lepóridos de orellas e dentes longos é outro claro caso de castrapismo. Por que esta forma que adapta o castelán conejo á nosa fonética se usa entre os galegofalantes de vello, non só neofalantes non está moi claro. Podería ter a ver coa denominada vergoña do labrego, que considerou que os termos que empregaba para referirse aos propios animais, connotados con sucidade, miseria ou ignorancia. De aí que ás miñas avoas nin se lles ocorra dicir diante de descoñecidos porco senón cerdo.

Ou quizais coa chegada serodia deste animal aos cortellos de moitas comarcas de Galicia. Igual que sucedeu con outras palabras, desde semilleiro a xuego, algúns castelanismos acaban por sufrir a erosión do tempo e da necesidade que toda lingua ten de adaptar os estranxeirismos á súa propia fonética.

En todos os casos diremos coello ou coenllo. Tamén nos derivados: coelleira ou coelleiro. Coella tamén é o nome da verza ou da col en moitos lugares. En Cequeliños e na Maraña plántanse coellas xunto coas patacas e vanse retirando as follas máis gorentosas para dárllelas a comer ás galiñas e aos porcos.

Conexo e conexa eran palabras que daban moita lata cando traballaba en A Nosa Terra porque algún redactor atercaba que existía, que o corrector do procesador de textos non lla marcaba en vermello. Claro que existen en galego, son as dúas formas do adxectivo que indica que algo está ligado con outra cousa semellante. Na lingua común está máis estendido o seu antónimo inconexa-o. Pronúnciase ese x como ks.

Volcar

Volcar, volcarse e vuelco son castelanismos. Os seus significados, especialmente os figurados, son especialmente narrativos e por iso gustan tanto deles xornalistas e escritores de best-sellers.

En galego debemos substituír estas formas por formas propias. O máis importante é fuxir do calco do castelán, como veremos.

Volcar co significado de “torcer ou transformar algo cara a un lado ou totalmente, de xeito que caia ou se verta o contido” debemos traducilo por envorcar, entornar, verter, baleirar ou bascular. O contexto decidirá que verbo concreto usar. Non é o mesmo baleirar a auga dunha pota con patacas cocidas ca bascular un camión de area ou envorcar un coche na estrada.

Volcarse é, dito dunha persoa, favorecer a outra ou defender un propósito todo canto pode, sen límites. Ás veces lemos ou escoitamos envorcarse. É castrapismo moi difundido entre os políticos. “Envorcarémonos cos galegos para saír da crise”. O correcto é usarmos verbos propios e fuxir da sombra do castelán. Afanarse, aplicarse, teimar, esforzarse… “Esforzarémonos canda os galegos para saír da crise”.

Vuelco é un castelanismo tan evidente que adoita aparecer en rexistros máis formais coas formas castrapas de volco, envorco ou envorca. Para sinalar ese movemento, figurado, que move ou trastorna unha situación podemos empregar a palabra xiro. “O truco da serie ‘Perdidos’ era colocar un xiro inesperado ao final de cada capítulo”. Envorco si existe en galego mais para definir a acción de envorcar. Tamén se pode dicir envorcadura. “A estrada N-120 está cortada polo envorco dun tractor”.

Envorca úsase na locución á envorca. Significa “en abundancia”, igual ca a barullo. “Este verán, a figueira do alto deu béveras á envorca”.

Para a frase feita “vuelco al corazón”, podemos usar pulo, xa que define, segundo o dicionario da RAG un movemento interior brusco, xusto o que queremos dicir con ese tópico. “Mirouna alí, durmindo á intemperie, abandonada a súa fortuna anterior e deulle un pulo no corazón”.

Incertidume

É curioso como se van colocando as palabras na clasificación de uso dos falantes. En castelán existen certidumbre e incertidumbre. A segunda, loxicamente, é derivada da outra por oposición. Pois hoxe en día, úsase moito máis incertidumbre que certidumbre, substituída na maioría dos casos por sinónimos.

No galego non existen ningunha delas nin os seus calcos castrapos certidume e incertidume. Se ben o castelán construíu estas palabras desde o latín certitudinis, o noso idioma deriva de certo os duplos significados de cada palabra: certeza: calidade do que é certo; circunstancia de saber que algo é certo. E incerteza: calidade do que non é certo; estado do que dubida ou se sente inseguro.

De feito, case sempre que escoitamos ou lemos o castrapo incertidume referímonos a ese segundo significado. “A reforma ilegal das condicións do concurso eólico deixaron as empresas do sector na incerteza xurídica”.

Subraiar

O verbo subraiar é unha clara mostra de castrapo. Do castelán subrayar eliminamos o único elemento claramente foráneo, ese y ausente na nosa ortografía. E listo.

Para evitarmos este pseudogaleguismo debemos recorrer, coma noutras ocasións, á fonte limpa do portugués. A lingua irmá segue a forma habitual nas linguas europeas –agás en castelán e catalán– na construción deste verbo. A definición é clara: trazar unha liña horizontal debaixo de algo escrito; metaforicamente, enfatizar aqueles conceptos que interesa destacar. De aí utilizar a palabra liña co prefixo sub- (debaixo).

Subliñar considérase unha palabra culta, de aí que aínda que a pronunciemos sen ter en conta o b, non sexa correcto grafala suliñar. Os seus derivados son subliñada-o e subliñador (rotulador de cor fluorescente útil para resaltar palabras nun texto escrito).

Xeringuilla

A pesar desa terminación en -illa, que xa pon en alerta o oído dos galegofalantes, este castrapismo está moi presente, tanto na fala coma na escrita menos coidada. O obxecto destinado a extraer ou inxectar líquidos formado por un tubo e un émbolo tamén o vemos grafado como xeringa en múltiplas ocasións. Neste caso, o castrapismo faise menos obvio ao renunciar ao diminutivo mais segue a ser incorrecto.

Curiosamente, o castrapismo imponse por hipercorrección de moitos falantes, que consideran diciren xiringa unha forma vulgar. Como noutros casos, a forma castelá (jeringa, jeringuilla) funciona como canónica e moitas veces triunfan as formas máis próximas á pronuncia foránea.
Xiringa non é só a forma correcta e máis común na fala (até o punto de que incluso en castelán escóitase moitísimo falar de “jiringas”) senón que é a máis fiel á etimoloxía do termo. Do grego syriggos (tubo) tomaron os latinos a palabra, que adaptaron como syringa.

Loxicamente, o que se poñen coas xiringas son inxeccións, non “inecións” ou inllecións”, como ás veces se escoita. Cómpre volver insistir na necesidade de normalizar a lingua sanitaria. Nin a dirección do Sergas respecta a lexislación lingüística neste servizo público nin son suficientes os esforzos de institucións de normalización por xeneralizar o vocabulario propio nunha área social tan ampla e con tanta importancia estratéxica.

Cómete o mar

A Xunta de Galicia, des que está nas mans do equipo de Alberte Núñez Feixoo, descoidou a calidade do galego que usa na súa comunicación até límites inadmisibles. Non hai que esquecer que un dos mandatos estatutarios que o executivo ten obriga de cumprir é coidar e protexer o patrimonio cultural da nación galega, cuxo principal activo é a lingua propia. Usala con desleixo e sen respecto vai máis alá dun erro puntual, é a mostra fidedigna de que aos dirixentes políticos lles dá o mesmo ese patrimonio. O conto vai máis alá: desprezando a calidade do idioma búscase empequenecelo, levalo de novo ao ámbito privado, informal, onde a ortografía non importa.

O lema da Consellaría do Mar seguramente está pensado por algunha axencia de fóra ou cun equipo creativo analfabeto en galego (espremeron o enxeño, o de Cómete o mar é auténtica xenialidade conceptual!). Aínda que é unha mágoa que o diñeiro público alimente iniciativas empresariais que lle dan o cu, literalmente, á sociedade para a que traballen, iso é o de menos neste caso.

Non hai en todo San Caetano unha soa persoa que vise os lemas publicitarios públicos? Non hai ninguén con coñecementos abondos para decatarse de que aqueloutro “(leite) Galega 100%” é puro castrapo? As burradas propias de analfabetos non só atinxen as grandes campañas do gabinete Feixoo, practicamente en cada acto de comunicación da Xunta hai erros ortográficos e gramaticais graves, coma se escribir en galego fose algo sen necesidade de profesionalización. O galego é un idioma respectable, cunha norma consensuada e unhas regras ao alcance de calquera que fora escolarizado nos últimos 30 anos. Non hai escusa ningunha que xustifique a ignorancia que mostran traballadores e políticos día tras día.

E agora quero explicar por que cómete o mar é castrapo. Na nosa lingua, esa frase só podería entenderse se o mar tivese función de suxeito e cómete fose terceira persoa do presente de indicativo do verbo comer máis o pronome te con función de obxecto ou complemento directo.

O de engadirlle o pronome reflexivo a un imperativo é castelán puro. É o que se chama en gramática reflexivo de interese ou dativo ético e no noso idioma non existe. O castelán úsao en moitas ocasións (Se bebió una botella él solo; Te mereces un castigo; Te pusiste el jersey al revés). En galego non o usamos por considerar o pronome inútil (Bebeu unha botella el só; Mereces un castigo: Puxeches o xersei do revés

Na nosa lingua o reflexivo gárdase –simplificando– para aquelas accións que teñen por obxecto o propio suxeito: Emporqueime no xardín; mancouse; agóchate.

Orujo

Meu pai é alquimista. Coma todos os seus predecesores nesa fumarenta arte, fracasou na súa procura da receita para fabricar ouro. El confórmase coa dourada augardente de herbas, a prata da augardente branca e o bronce da augardente queimada. O licor café de acibeche é cousa da apocemaría da que se encarga miña nai.

En cas Herminia, no Lugar da Igrexa de Cequeliños, nunca se preparou licor de crema de augardente. E seguro que por ese motivo, cando alguén os agasalla cunha botella falan de crema de orujo, afastando así a súa orixe foránea da adega familiar. É o caso típico de escoba/vasoira; melocotón/pexego que xa analicei noutros artigos. O de fóra, o novo, o industrial ou o etiquetado exprésase como un neoloxismo aínda que o fundamento sexa o mesmo do que temos na casa.

Orujo é unha palabra castelá que procede do latín voluculum (envoltura), raíz tamén das variantes borujo e burujo e incluso do portugués burusso, que o Estraviz inclúe como termo galego mais que considero inadecuado por ser sospeitoso de castelanismo na lingua portuguesa.

As palabras propias para definir os restos de bagos de uva espremida e seca están moi estendidas e vivas na fala popular: bagazo, bagullo, bagaño, bullo e maga. De feito, orujo e o seu castrapismo oruxo colleu un pouco de forza unicamente desde hai apenas unha década, cando as dificultades dos alambiqueiros tradicionais para destilar casa por casa abriron unha tímida industria do augardente que –nun primeiro intre, xa non agora, por sorte– optaron por castelanizar o seu produto, seguindo o vieiro doutros sectores, caso da “ternera gallega”.

Hai que lembrar que augardente é unha palabra feminina. Unha variante admitida é aguardente. O termo caña para definir a augardente considérase incorrecto na lingua estándar aínda que o seu uso tan estendido e a presenza da palabra en dicionarios históricos fai recomendable que se acepte.

Para os produtores de augardente que deberon considerar orujo máis fino que a brava augardente, recomendo que utilicen a palabra bagaceira, que é como lle chaman no Brasil, para diferenciala da que alí é augardente por antonomasia, a de cana de azucre.

O bagazo non só define a uva pisada e resequida, tamén se lle aplica a outros froitos, caso da oliva. En tempos de suba do aceite, ocupan mellores lugares nos andeis dos supermercados as botellas de aceite feito co bagazo. A ese aceite pódeselle chamar de espremedallo, termo co que se define calquera líquido (tamén no caso do viño) obtido na fase de prensado, último paso antes de que o froito se converta en resto enxoito. “Na escala dos aceites, o virxe extra está no cima e o espremedallo, no fondo”.

Cajetilla

Hai poucas semanas, un bo amigo, galegofalante e con habitual coidado polo idioma, estarreceme o corpo cando pronuncia no medio dunha conversa: “Teño que ir ao coche que deixei alá a caxetilla do tabaco”. Cos peleiros da caluga requichados por completo, díxenlle: “Cada vez que alguén di caxetilla ou cerroxo, nalgún andel dalgunha biblioteca, os catro tomos do dicionario ‘Eladio’ se lanzan ao baleiro”. “E como hai que dicir, caixetiña?”

Non. Cajetilla é un castelanismo triunfante no galego oral polo preciso do seu significado: paquete de tabaco. Paquete que ten unha forma e un tamaño estándar, inconfundible e asentado nos nosos usos habituais.

En galego debemos descartar calquera adaptación da palabra cajetilla. A normativa recomenda empregar paquete de tabaco.

A palabra paquete é un galicismo (diminutivo derivado de pacque, que significa fardo) admitido en galego fronte ao portugués pacote, que toma a raíz orixinal e non a do diminutivo.

Mais a forma pacote non é allea ao galego. A palabra pacotilla (correcta a pesar desa terminación final sospeitosa de castelanismo por ser outro empréstito, do francés pacotille) sérvenos como base para pensarmos que pacote debería ser admitida pola normativa.

Por certo, pacotilla era en orixe a parte da mercadoría que se transportaba nun buque que non era para vender senón para repartir entre a tripulación. Como habitualmente mariñeiros e oficiais vendían eses bens no propio porto a baixo prezo, estendeuse a expresión de pacotilla para definir algo ou alguén de baixa calidade.

Volvendo ao paquete de tabaco, a miña proposta é chamarlle mazo ou mazo de tabaco ou de cigarros. É a forma que se usa no Brasil e serviría para singularizar este paquete que, como dixemos ao principio, tan característico é.

Outro día falamos dos nomes dos cigarros, que nunca se han chamar cigarrillos.

Sono e soño

Hai unha histórica viñeta de Xaquín Marín na que se ve un plató da TVG, cun grupo de persoas sentado nun sofá e un rexedor que berra algo así como: “Ahora hablad en gallego que vamos a entrar”.

Na miña experiencia, a presenza do galego entre os profesionais dos medios públicos fóra de antena é minoritaria e teño escoitado contar que durante algunhas etapas non estaba ben visto falar en galego sen haber cámaras diante.

Non sei se este hábito ten a ver algo coa mala calidade do idioma de moitos dos xornalistas que traballan na radio e na televisión públicas. A pesar de existir un nutrido equipo de lingüistas, que se ocupan con gran traballo de corrixir a fonética e limpar os guións de incorreccións, o certo é que o número de erros de todos os tipos que se escoitan e len é impresentable. Quen o dubide, que poña a televisión e radio galegas durante 12 horas seguidas (se soporta a súa programación) e conte o número de castelanismos, pronomes mal colocados, hiperenxebrismos, nomes propios mal pronunciados…

E con esta invectiva non quero sinalar a ninguén; os que o fan mal seguro que o saben e non lles importa. E tampouco quero emporcar o nome doutros bos xornalistas que alén de se preocuparen polo que contan tamén paran un tempiño a prepararen como o contan para lle dar á audiencia un idioma rico. Non esquezamos que moitas palabras autóctonas non se perderon de vez grazas ao labor dos medios de comunicación de masas, que en Galiza, en galego, só son os públicos.

Todo isto vén a conto porque o tema de hoxe é un erro que contemplo acotío na TVG e na Radio Galega, especialmente na sección de Deportes. Propio de galegofalantes de ocasión é falar de sono cando en realidade se refiren a soño: “Sería un sono xogar no Celta”.

Sueño, en castelán, define tanto o acto de durmir coma o acto de representarse na fantasía de alguén, ao durmir, sucesos ou imaxes. É o único idioma no que ambas as cousas se definen coa mesma forma léxica.

En galego diferenciamos sono e soño. Sono define o acto de durmir e provén do latín somnum (somnolento). Derivados son soneca, sonata (referidas a sono curto e lixeiro), sonámbulo (quen sofre de automatismos cando dorme que derivan en actos coordinados como camiñar ou comer), sonento (alguén que sempre anda con sono), sonecar (cabecear co sono)…

E outra cousa é soño, que define o acto de vivir coa imaxinación cando durmimos. De aí o verbo soñar e outros derivados como soñador ou un adxectivo que só oín na miña casa e que sempre mo corrixiron os meus profes de galego: soñento, que se aplica a alguén que está nun transo de quedar durmido e xa non rexe con lucidez. “Non lle fagas caso, está soñenta e xa nin sabe o que fala”.

Falando das diferenzas entre soño e sono, unha vez alguén me dixo: “es que el gallego siempre está complicando las cosas. Lo de sono y soño es como lo de gañar y ganas. Nunca aciertas. En castellano es más fácil”. O curioso é que o galego, neste tema, vai coa maioría de linguas do noso contorno. O inglés diferencia sleep (sono) de dream (soño), o francés sommeil/songe, o italiano sonno/sogno… O castelán si que é raro ás veces, mira que confudir o durmido co soñador!