Tomara

Aínda que xa non é moi usado entre a poboación galegofalante, a forma tomara está moi viva no portugués e no brasileiro. O seu significado é semellante ao de oxalá.

A interxección tomara, de feito, pode empregarse nos mesmos casos ca oxalá. “Ojalá los nietos de tus nietos no encuentren nunca la suerte en la vida, dijo la mujer que se ofrecía a leer el futuro en tus manos”. “Tomara que os netos dos teus netos non atopen nunca a sorte na vida, dixo a muller que se ofrecía a ler o futuro nas túas mans”.

Co nome de “Tomara” hai unha canción moi famosa de Vinícius de Morais e Marília Medalha, interpretada por varias cantoras (a miña favorita é a versión de Maria Creuza con acompañamento da guitarra de Toquinho en La Fusa de Buenos Aires no 1970). Aínda que en principio Tomara é unha interxección invariable, na realidade, úsase flexionado coma un verbo normal: “Tomaras unha moza aínda que tivese o pelo feito de silvas”. “Tomarades ver o Deportivo no posto que ocupa o Celta na clasificación”.

Hai que recordar que ogallá é unha forma castrapa, unha adaptación do ojalá castelán. A forma oxalá vén así mesmo do castelán, que adaptou esta forma do arábigo uaxalá ou inxalá (quéirao deus ou se deus quere, respectivamente).

En galego, de feito, usouse de maneira masiva até hai moi pouco a frase feita “se deus quere” para fortalecer algún desexo. “O xoves, marcho de vacacións, se deus quere”. A conta desta frase, mantra, en Cequeliños correu unha sinistra lenda. Había un panadeiro, o do Couto, moi alegre e algo destemido que repartía o pan no Torreón a diario. Era o que comeron meus avós e miña bisavoa durante moitos anos. As mulleres que lle compraban o pantrigo sempre se despedían cun “Até mañá, se deus quere”, ao que o amasador respondía: “Queira non queira, eu veño igual”. Mais da noite para a mañá apareceulle cancro no sangue a un dos seus fillos, o máis pequeno, e acabou morrendo. Desde aquela, insistía miña bisavoa, deixou a soberbia e cando se despedían del: “Até mañá, se deus quere”, el só contestaba coa boca pequena: “Se deus quere”.

 

Os préstamos lingüísticos

O 25 de xaneiro, Xurxo Diz Pico, investigador no Institut Universitari de Lingüística Aplicada da Universitat Pompeu Fabra, asociado ao CSIC, explicaba no Twitter cal era a súa postura a respecto dos préstamos lingüísticos e a tendencia natural dos normativizadores de todas as linguas receptoras deses neoloxismos. “O empréstito acotío vai ser máis preciso e máis curto. De combatelo ha ser cun igual: a xente non vai trocar por vicio por riba da economía. Tentar callar coma alternativas a un empréstito xiros léxicos máis longos ou máis ambiguos é case sempre un xogo perdido”. Refírese Diz Pico a exemplos da lingua galega normativizada do estilo de: cadeira de brazos (para substituír sillón), salón de peiteado (para substituír peluquería e a primeira versión galeguizada perrucaría), caixa de urxencias, botica de primeiros auxilios ou cuarto de primeiros auxilios (por botiquín), billete de empréstimo (en vez de pagaré, pagarei) non-pagamento e non-comparecencia (por impago e incomparecencia)…

En verdade, seguindo o acertado vieiro que enceta o especialista galego afincado en Catalunya, as linguas sempre tenden a tomar como útiles aquelas formas que resultan máis económicas desde un punto de vista lingüístico. O léxico tende sempre a dous fenómenos en aparencia contraditorios: a xeneralización e a precisión. Podemos referirnos a unha cousa, un couso, falar de aquí ou alí ou aí arriba ou cacharro ou moitas outras palabras comodín sen máis pero cando queremos evitar a confusión, usamos a palabra exacta, que sempre vai ser unha palabra, non unha perífrase: Se pensamos no depósito amarelo onde os carteiros recollen as cartas, falamos de buzón, non de caixa de correo, a opción aceptada pola normativa do galego.

Os préstamos lingüísticos úsanse para adaptar novos usos da linguaxe e só triunfan aqueles que en efecto veñen cubrir ocos comunicativos que todas as linguas teñen, ben porque responden a obxectos, dinámicas ou realidades alleas ben porque definen cambios tecnolóxicos, sociais, económicos. Estes procesos veñen dándose no galego desde a Idade Media e o noso léxico está cheo de palabras emprestadas. Bou e baixel son dous galeguismos orixinarios do catalán; alcalde procede do árabe al-qadi (de feito en galego tamén falamos dos cadís como cargos públicos na antiga Al-Ándalus), corcel (cabalo de batalla ou cabalo veloz e fogoso) do francés antigo corsier, chocolate e tomate, do náhuatl…

Na actualidade, como os procesos de empréstimo lingüístico son máis dinámicos e rápidos ca nunca, a reacción das autoridades normativas é máis proteccionista. En todos os idiomas; no caso español, a Fundeu ten unha filosofía moi conservadora e só acepta eses préstamos cando xa se estenderon sen remedio. Non hai que esquecer que un dos cometidos desta fundación é “españolizar” a toponimia mundial. Até aí chega a reacción a calquera “contaminación” lingüística.

En galego, a RAG (que ten moitos menos medios e polo tanto non é tan áxil) incidiu xunto co ILG nos últimos 35 anos na profilaxe fronte aos castelanismos. Como filosofía é obvio que o galego cómpre liberarse de moitos castelanismos que invaden a nosa lingua común simplemente porque o galego é moito máis feble na difusión a través dos medios de comunicación e a linguaxe técnica. Pero claro, a estratexia erra cando opta por “traducir” o préstamo. Imaxinemos que fose hoxe que se puxese de moda a pizza como prato. Seguro que a primeira reacción académica sería intentar adaptar esta novidade ao galego. Como, obviamente, non ían ter ningún termo de noso asimilable, quizais optasen pola tan deostada perífrase: masa con queixo e tomate ou círculo de masa quizais fosen formas recomendadas. Sei que soa ridículo pero acaso non é tamén infantil pretender impoñer a forma salón de peiteado ou técnica de peiteado (por perruqueira)? Especialmente cando si se conseguira visibilizar a forma afrancesada de peluquería con perrucaría, forma, por outra parte, hoxe xa estendida. E aínda así, eu coido que sería o momento de aceptar peluquería no galego xa que a xente non a percibe co sentido orixinal de lugar onde se confeccionan e se colocan pelucas senón lugar onde se axeita o pelo, de aí a facilidade de entenderse cunha palabra que empeza por pelu-.

É certo que o galego non pode aceptar todos os préstamos porque a súa posición de inferioridade legal e falta de influencia social (non hai apenas publicacións en galego, a televisión en galego ocupa, no mellor dos casos, un 10% da oferta total en calquera fogar) fano vulnerable a quedar eslamiado. Casos como o dominio de melocotón, escoba, galpón ou silla sobre as palabras galegas pexego, vasoira, pendello (ou palleira, coberto…) ou cadeira explícanse nestas coordenadas. Mais as propostas propias deben procurar ese equilibrio entre léxico patrimonial e economía lingüística. Seguro que en moitos casos, os neoloxismos poden substituírse por novos sentidos de vellas palabras nosas. Así pasa coa palabra punteiro, aplicada ao rato do ordenador; ou chío e rechouchío para tuit e retuit. É tarefa de lexicógrafos imaxinativos mais tamén de tradutores, xornalistas e escritores saber aplicar vellas receitas a novas necesidades. Recordemos que xa na Idade Moderna os galegos miramos un cereal amarelo que viña de América e pensamos en canto se parecía a un que xa aquí había chamado millo. E quedoulle o nome.

E cando non se poida, pois non pasa nada. Se o préstamo triunfa case sempre é porque é bo. E se é malo, xa a propia lingua o desterrará. Seguro que todos nós usabamos acotío palabras “modernas” hai vinte anos que hoxe non recorda case ninguén; tan desfasadas que incluso na serie de Cuéntame soan artificiais.

Desde o meu punto de vista persoal, buzón, botiquín, sillón, servilleta, xacemento… deberían aceptarse como palabras galegas válidas. Mais de momento, a RAG considera que no galego estándar deben usarse caixa de correo, botica de primeiros auxilios, pano de mesa ou depósito mineral. Mais non perdo a esperanza: bombilla, desfrutar ou desfrute, que hai só uns anos eran palabras consideradas alleas, hoxe xa forman parte do galego normativo; no galego real xa levaban moito tempo.

Bo Nadal e Feliz Aninovo

Este é o último texto que publicarei no blog no 2015. Xa desde o título é unha felicitación das Festas do final do ano. Hai un amigo que sempre manda recado co título Feliz Saturnalia! en alusión a que a festa do Nadal e do final do ano é herdeira, cultural e antropoloxicamente falando, dos ritos pagáns, tanto das culturas latinas coma xermánicas ou célticas, do solsticio de inverno.

Pero volvamos ao presente. En galego as festas dos vindeiros días teñen o seu vocabulario específico. A palabra máis importante é Nadal. É unha palabra de orixe latina (natal) que se recolle así desde a Idade Media. Tan galega é a versión Natal, tamén recollida no medievo, viva no portugués e presente entre moitos galegofalantes. Iso si, está apartada do galego estándar pola Academia. Na miña casa, na que por desgraza xa meus pais falan sempre de Navidad, recordan que en tempos si se referían a estas datas como o Natal, xa non só para definir o período ao redor do 25 de decembro senón para definir todo o mes de decembro. Velaí o refrán: “Entre Santos e Natal ben chover, mellor nevar”. É dicir, entre novembro e decembro.

A véspera do Nadal é a Noiteboa. Aínda hai quen lle chama a Noite do Nacemento, en contraposición ao Día do Nacemento, que é o 25. Era tradición, ao acabar a cea, cantar panxoliñas ou vilancicos. Na mesa, segundo foi a época, a zona e a clase social, houbo unhas comidas ou outras. Unha das tradicións quizais máis esquecidas eran as sobremesas. En cada casa brillaban unhas diferentes. A miña avoa Carme sempre facía torradas: unhas molladas en leite e outras en viño e azucre. Hai pouco vin na carta dun restaurante especializado en brunchs que vendían as torradas da miña avoa como torradas francesas, bañadas nese veleno para as arterias que os norteamericanos chaman xarope (mellor que sirope) de arce.

Unha semana despois do Natal é tempo de Fin de Ano. O día 1 de xaneiro era moi festexado en Galicia porque é a data do San Manuel e Manuel é un dos nomes máis comúns na nosa historia recente. O Aninovo é concretamente esa xornada, polo que cando lle desexamos a calquera próspero Aninovo estamos a ser algo rañetas e conviña estender o bo desexo ao resto do ano: Feliz ano ou Feliz ano novo!

Aínda que arestora perdeu moita forza no calendario festivo galego, a noite de Reis era das máis festexadas antigamente. Era a festa dos nenos. Na sociedade galega onde os cativos traballaban coma adultos, esa noite quedaban libres de cargas e aínda mellor, tiñan licenza para iren casa por casa a cantaren os reis e pediren o aguinaldo. Se había sorte, a mañá do día 6 tiñan algún outro presente esperando máis ou menos colocado dentro da chinela, pantufla ou zapatilla de casa.

No galego non temos un adxectivo semellante a navideño polo que debemos substituílo pola forma “de Nadal”. Agasallos de Nadal (ou Natal).

Compras exóticas

Nos supermercados galegos cada vez hai máis produtos exóticos. Vaia, o adxectivo exótico aínda ten validez mais dentro duns anos moitas destas delicias ultramarinas han ser tan naturais como hoxe o son a pasta, o queixo azul ou os kiwis.

Como ocorre sempre cos neoloxismos, o galego ten o risco de chegar tarde, cando a lingua poderosa xa definiu o vocabulario sobre estes novos campos semánticos. Mais hai sempre que lembrar que os fenómenos lingüísticos case nunca son irreversibles e os castelanismos, por moito que alguén o pense, non son dogmas nin están gravados a lume sobre as linguas dos galegofalantes vivos. É o tempo e o costume os que definen un vocabulario. O galego ten que ser autónomo, dar todas as batallas, defenderse e presumir da súa propia pegada.

Utilizo o verbo presumir a mantenta porque nestes días están a emitir uns anuncios do Gadis que teñen tal lema. O locutor da campaña publicitaria presume de galego nun castrapo de pésima categoría pero neste caso o único que me interesa do Gadis é a súa condición de supermercado que vende algunhas das cousas das que si quero falar.

Collamos o carro (non carrito nin carriño) ou a cesta e empecemos a percorrer corredores. Onda as salsas atopamos uns frasquiños transparentes cun líquido escuro: é salsa de soia. De tradición asiática, pode usarse para substituír o sal aínda que a súa potencia de sabor fai que teña utilidades maiores. A soia atópase noutras aparencias: en abrochos, grelos ou rebentos (en castelán brotes), en gran, que se cociñan como legumes e incluso en formas máis elaboradas, caso do tofu (ou queixo de soia), tempeh (soia fermentada), leite de soia e incluso miso, un preparado xaponés que se engade a sopas e salsas cada vez máis empregado na cociña galega aínda que non é doado de atopar en calquera comercio. Como vedes, mantiven as cursivas naquelas palabras aínda pouco “rodadas” en galego. É norma común na escrita de calquera neoloxismo sen asentar.

Seguimos conducindo o carro até a sección de pastas e cereais. O máis novo é a kínua, un cereal con alto nivel de nutrientes que o castelán xa adaptou á súa grafía mais co que aínda hai dúbidas sobre a pronuncia. As diferentes marcas e establecementos propoñen quínua, quinoa, quinua, quinúa. En galego deberiamos respectar o máis posible a forma orixinal. En quechua dise kínua ou kinuwa segundo a zona, polo que podemos optar pola que máis se nos acomode. Se o cereal ten éxito, de seguro que haberá determinados vulgarismos que competirán coa forma canónica. Sempre ocorre con aqueles estranxeirismos de difícil pronuncia. Por exemplo, o eucalipto é para moita xente un alcolito, alcolitro, alcolinto… Coa kínua pode pasar o mesmo mais de momento é conveniente respectar as formas quechuas. Seguimos: hai todo tipo de pastas italianas, pastas de arroz transparentes, fideos dos de sempre, fideos chineses, arroz, arroz arborio (idóneo para facer risotos. Si, a palabra italiana xa se asentou e podemos adaptala á nosa fonética), arroz basmati (o galego, ao non ter un son propio para a forma sh (do inglés bashmati) opta pola adaptación cun s, arroz xasmín (o propio para facer os aromáticos pratos tailandeses), arroz de sushi, cuscús (mellor que a forma francesa cous-cous) e bulgur (elaborado a partir do trigo; a palabra é un préstamo do turco).

Paro un segundo no caso do sushi. O ortodoxo sería propiciar unha forma galega baixo o formato de suxi. Mais neste caso, a implantación e influencia do prato xaponés desaconsella crear un conflito onde non o hai. Así como o sh de bashmati se pronuncia s, o sh de sushi si se pronuncia maioritariamente como xi e non como si, polo que non hai necesidade de modificar a grafía. Por que pasa isto? Primeiro porque a palabra sushi aparece moito na televisión. Temos o oído afeito. E segundo porque ao contrario do sh de final de sílaba, o sh acompañado de vogal está moi estendido: Sheraton, Sharon, Shirley, fashion…

Na sección de lácteos refrixerados, entre o requeixo (non requesón), os iogures (a Academia considera que esta é a forma triunfante e recoméndaa mellor ca iogurte. A máquina para facer estas delicias é a iogureira, polo tanto) e a tona, nata ou crema (valen as tres formas) para montar e cociñar, atopamos un convidado relativamente novo: o quefir. Esta forma xa está recoñecida no galego diante da maioritaria en castelán kéfir. Para quen non saiba que é isto, trátase dun tipo de iogur en cuxa fermentación participa un fungo que non se integra no leite callado senón que medra grazas a el. Ademais de no supermercado, hai redes de distribución gratuíta dos fungos. O seu sabor potente ten tantos admiradores coma detractores.

Por último, que non están os tempos para gastar moito, detémonos na sección de Froitas e Verduras. Aquí si que imos gastar que os froitos exóticos son dos máis caros. Se queremos algo doce, untuoso e corido, podemos optar pola papaia. No Brasil chámanlle papaia só aos froitos máis grandes; os que se venden aquí alá chamaríanse mamóns. Non me vexo eu pedíndolle á froiteira medio quilo de mamóns sen que arrinque en gargalladas.

Xunto aos aguacates, os plátanos (ou bananas, definen o mesmo froito malia que nas Canarias busquen identificar os plátanos cos froitos que alí producen fronte ás bananas de orixe americana) e os maracuxás, atopamos as mangas. Este delicioso froito de orixe americana ou africana recibe este nome en galego, coherente coa forma brasileira. Igua faremos coa goiaba, mellor que guaiaba.

Tamén do Brasil vén a mandioca (yuca en castelán). É unha raíz cada vez máis habitual na nosa cociña. Dá para facer unhas chips (velaquí un anglicismo aínda non asentado) crocantes ben curiosas. Da mandioca extráese a tapioca (haina que comprar no corredor das pastas e arroces), o pan de queixo (hai a vender nos grandes hipermercados un preparado en pó para facelo na casa) e a farofa, unha comida moi famosa no Brasil que aínda non se coñece por aquí.

Non quero saír deste supermercado sen recordarvos que o churrasco, que parece máis galego que os canastros (ou hórreos) é unha palabra traída polos indianos que acabou por substituír case en todos os lugares a palabra asado. Así que nunca subestimedes as novidades do carro da compra.

A Feira do Clítoris

Na internet, coma no bar ou na conversa de sobremesa, triunfa a parida, a bobada. A democratización do fluxo informativo só serviu para aprofundar nunha disfunción humana: o que máis nos interesa é o máis intrascendente, o que serve unicamente para rir un cacho e esquecelo logo, cando xa outra parvada se pon de moda.

Nestes días, o Concello das Pontes de García Rodríguez foi noticia internacional non pola súa central térmica ou por calquera conflito social ou político senón porque sufriu na páxina web un erro de tradución (automática) que converteu a Feira do Grelo na Feira do Clítoris. Esta gran noticia colocou no mapa internacional a vila pontina a través de prestixiosos xornais como The Guardian, de Londres. O que quizais nos debería facer reflexionar sobre a sobredimensión informativa de cabeceiras coma esa… Ou é que realmente é nestas chaiñadas de onde sacan visitas para logo cobraren máis pola publicidade?

Se comento esta noticia aquí é porque encaixa perfectamente co sentido deste blog. Empecemos pola historia oficial: Segundo as informacións, a culpa toda é do Google, que traduciu a palabra galega grelo pola palabra castelá clítoris a través do portugués, xa que o motor de busca máis famoso do mundo non coñece a lingua galega e confúndea co portugués, onde grelo é sinónimo de clítoris.

O argumento é falso. Primeiro porque grelo é unha palabra que existe tanto en galego coma en castelán e tamén en portugués co significado de folla comestible do talo do nabo. É dicir, o Google Translator non tiña por que trocar o significado. Este erro debería servir para dúas cousas: deixar de mitificar o Google como unha empresa perfecta, xa que non só o seu Google + é un absoluto fiasco. O seu sistema de tradución é pésimo. E segundo, para que valoricemos o traballo dos profesionais da Tradución porque verter textos dun idioma noutro nunca é unha cousa “sinxela”. Se o Google trocou grelo por clítoris foi porque quixo, porque adoptou unha forma “popular” (nos dicionarios portugueses considérase un vulgarismo) da palabra grelo en portugués.

Só en portugués? O grelo co significado de clítoris é completamente galego. O meu avó Baltasar fartábase de falar de chuchar o grelo e todo o mundo o entendía. O vocabulario sexual do galego é amplo e loxicamente está emparentado co portugués en certa medida. Grelo como eufemismo para clítoris non ten tanto a ver coa semellanza entre a folla de verdura e o órgano sexual feminino senón co outro significado maioritario da palabra: parte da semente que ao se desenvolver dá unha nova planta, é dicir, eses gromos ou rebentos que se aprecian, por exemplo, nas patacas, pequenos gomos que si poden asemellarse ao clítoris excitado. De aí o verbo agrelar ou grelar, que define o momento no que esas sementes empezan a se encher de grelos.

É curioso que no tempo no que estamos, un tempo pornográfico en moitos sentidos e no que se reivindica a liberación sexual da muller, a palabra clítoris cause tanta expectación. Un síntoma máis da infantilización da sociedade, que coma os nenos pequenos, abre moito a boca e ri cando escoita unha porcada.

En realidade, o vocabulario sexual galego é riquísimo e baseouse durante séculos no eufemismo. O sexo é un tema tabú por causa das imposicións da Igrexa desde a Idade Media, polo que o pobo buscou maneiras de dicir o mesmo sen usar as palabras canónicas para o acto sexual ou os órganos xenitais. Xa nas cantigas do século XIII se buscaba o xeito de ocultar a foda, o carallo e mais a cona a base de metáforas. A cousa non mellorou na Idade Moderna, cando o poder dos curas se asentou nas parroquias canda a fidalguía. Por iso foi no século XIX onde máis floreceu o eufemismo sexual, unha época que os historiadores consideran de grande actividade sexual (a emigración baleirou de varóns Galicia e aumentaron as relacións non sacramentadas. Por exemplo, foi nesa altura onde maior porcentaxe de nacementos fóra do matrimonio se deron). O tabú, loxicamente, estendeuse ao traballo dos lexicógrafos, que descartan en moitos casos estes significados malia saberen que existen. Por iso grelo non aparece nos dicionarios galegos como sinónimo de clítoris. E como ocorre sempre, se unha palabra non sae do seu magma oral dalgún xeito, acaba por extinguirse unha vez extinguidos os seus falantes. Por iso pouca xente sabe o que pode ser un grelo, por iso se escandaliza o Concello das Pontes cando de repente a súa feira vexetariana se converte nunha rica lupanda ben máis carnal.

O portugués si conservou este significado a través dos dicionarios pero constrinxíndoo ao uso vulgar. No principal dicionario en liña desta lingua, o famosísimo e moi útil Priberam, grelo co significado de clítoris considérase unha palabra de calão, é dicir, da lingua dos xitanos. Por suposto non hai ningún rastro etimolóxico rom neste grelo mais no portugués académico perviven certos escrúpulos clasistas e racistas. Prefírese pensar que andar a falar de conas é máis cousa de vagamundos e marxinados que de xente de ben. Até que o Google revela a verdade, que para un portugués do común é sentir falar de grelo e entrarlle a goloíza (unha forma refinada de gula, de desexo de algo moi sofisticado), non coma cando sente falar de grelos, que lle entra a fame, simplemente.

A miña humilde recomendación dedicada ao Concello das Pontes é que aproveite o incidente como fortaleza e no próximo Entroido, amais da tradicional Feira dos Grelos (así en plural, que ninguén come un só grelo por moi frugal que sexa) celebre a I Feira do Clítoris, unha necesaria exaltación a esa parte do corpo que, como di o tópico, ten como única función anatómica darlle pracer á súa posuidora. Non merece unha boa carallada (ui, perdón!) tal invento?

O, ao, ó

Circula por Ourense un conto sobre un matrimonio zamorano que logo de tomar os baños en Outariz foi buscar que xantar á ringleira de casas de comidas que sobrevive na rúa do Progreso. Nun dos encerados nos que os hostaleiros pintan o menú do día, a parella leu “Carne o Caldeiro 6,50 €”. Entraron, sentaron nunha mesa e cando o camareiro veu tomarlles a encarga, preguntaron: “¿La carne de qué es?”. “De becerro”, respondeu o camareiro. “Y caldeiro, ¿qué lleva el caldeiro?”. “No entiendo”. “A ver, no es a elegir la carne o el caldeiro”. “No, no, la carne se cuece en un caldero. Por eso se llama carne o caldeiro”. “Ves, ves, tú lo has dicho: o carne o caldeiro, hay que elegir uno”.

O conto acaba aí e non sabemos se os zamoranos acabaron xantando, o camareiro soubo explicarse ou sequera se esta historia non é o invento dalgún profesor de Lingua para que os seus alumnos aprendan a diferenciar o de ao ou ó. En calquera caso, eu vouna usar xustamente para iso mesmo.

Nesas casas de comidas do Progreso en efecto aparece a cada canto “Carne o caldeiro”. Tamén en moitas mensaxes de whatsapp, conversas de facebook e outras intervencións informais en galego a contracción da preposición a máis o artigo masculino aparece confuso.

En galego, debemos contraer en efecto esa preposición e os artigos. No caso feminino, as palabras resultantes son á e ás. No masculino, a normativa dános dúas opcións: a denominada solución fonética: ó e ós ou a solución reintegracionista: ao e aos.

En ambos os casos, a pronuncia é igual: un o aberto e longo. Insisto sempre en que no galego non existe unha correlación exacta entre escrita e pronuncia. Hai varios casos: Para lese pra cando é preposición; verea lese vrea; verán lese vran; sacar a lingua lese saca-la lingua; todos os lese tódolos… Tamén podemos pronunciar cos trazos propios da nosa zona: converter o gato en ghato; a cea en sea; tamén a piscina en pircina e o cantei en cantén se queremos remarcar a pertenza a un lugar ou cando estamos nun rexistro popular xustamente nesas zonas onde hai diferenzas de pronuncia a respecto da forma estándar.

A lingua da política

Os políticos galegos teñen un galego bastante malo, en xeral. Algúns tanto queren ser “do pobo” que colocan canto castelanismo lles vén á mente. Outros queren ser tan “da nación” que confunden os rexistros e non diferencian a conversa informal do mitin, o relatorio no parlamento da entrevista nos medios de comunicación. Por último están os políticos que só usan o galego de xeito litúrxico. É neles onde se notan maiores erros de gramática. Non só usan castelanismos léxicos, tamén sintácticos: verbos compostos, mala fonética, frases feitas madrileñas…

Como por ese lado pouca solución che hai, no artigo de hoxe quero compartir algúns termos habituais na linguaxe política que en moitas ocasións non se usan en galego.

Unha lexislatura non é sinónimo dun período de goberno entre dúas datas electorais. De aí que sexa incorrecto dicir “Acaban as lexislaturas municipais”. Falamos de lexislatura cando ese período corresponde ao período de sesións dun parlamento. Polo tanto, no noso contexto, só hai lexislaturas nacionais galegas e estatais españolas. No caso de deputacións e municipios debemos falar de mandatos.

Usaremos Concello con maiúscula cando falemos do conxunto dunha corporación que representa a cidadanía nun municipio. E en minúscula cando falemos do territorio sobre o que goberna esa corporación. Axuntamento é un castrapismo, coido que moi minoritario na fala viva.

Cada un dos membros do Concello recibe o nome de concelleiro ou concelleira. Concellal é un castrapismo.

Cando nunha asemblea (así, con e, non asamblea) un dos deputados (así, con e, e non diputados) se encarga de estudar un tema e expoñelo en público, diremos que é un relator (e non ponente nin poñente) e que fai un relatorio (non ponencia nin poñencia).

O adxectivo correcto é cidadán e cidadá. A forma feminina rematada en -ana só se usa en galego en caso de xentilicios modernos ou foráneos (rioxana ou riojana) e para adxectivos cualificativos (langrana, pillabana).

O formato xornalístico que consiste nunha xuntanza informal ou regrada entre periodistas e algún político ou grupo de políticos denomínase en galego conferencia de prensa, en todos os casos. A forma rolda de prensa considérase un calco do castelán rueda de prensa.

Aínda que non se escoita tanto como debera, en galego estándar, a RAG só recoñece dimitir e dimisión. Persoalmente, coido que tamén son formas plenamente galegas e moi estendidas demitir e demisión.

Cando empreguemos estranxeirismos (case sempre da linguaxe deportiva ou militar aplicados á pugna política) é conveniente que vaian en cursiva. “En Vimianzo o BNG fai demarrage e amplía a súa forza”. “En Ourense, DO confirma o sorpasso sobre un PSOE que é agora a terceira forza no Concello”.

 

Mintes, subes, agredes

En galego existe un monllo de verbos da terceira conxugación (os acabados en -ir) que teñen unha peculiaridade. Teñen o que se denomina academicamente alternación vogálica na súa raíz ao conxugarse. Para nos entender, verbos como fuxir, subir, acudir ou xurdir, ao se flexionaren nalgúns tempos verbais mudan ese -u da súa raíz por un -o.

Nestes casos, esa alternancia dáse na conxugación do presente de indicativo, concretamente na segunda e terceira persoa do singular: Ti foxes, ela foxe; ti sobes, ela sobe; ti acodes, ela acode…

Ao mesmo tempo, en galego ocorre o fenómeno inverso: verbos como servir, mentir, sentir, ferir ou conseguir, sofren cambio do seu -e- radical por un -i-. Neste caso, ese cambio prodúcese na primeira persoa do indicativo: sirvo, minto, firo… En todas as formas do presente de subxuntivo: consiga, consigas, consiga, consigamos, consigades, consigan. E na segunda persoa singular do imperativo: sinte.

Un terceiro grupo muda a vogal da súa raíz noutras conxugacións. É o caso de advertir, reflectir ou agredir. Mudan -e- por -i- na primeira, segunda e terceira persoa do presente de indicativo: eu advirto, ti advirtes, el advirte; en todo o presente de subxuntivo: reflicta, reflictas, reflicta, reflictamos, reflictades, reflictan e na segunda persoa singular do imperativo: agride.

Hai algún outro verbo cun fenómeno semellante de cambio vogálico (por exemplo, querer) pero dáse en circunstancias especiais e non se pode colocar no mesmo conxunto de estoutros verbos.

Por influencia do castelán, é cada vez máis común sentir ou ler formas que non respectan esa alternancia: “Mintes máis que falas”; “Cada vez que suben os prezos, acórdome de que me baixaron o salario”. É común que moitas persoas usen os presentes e imperativo agrede igual ca en castelán.

Tamén por hiperenxebrismo vemos ás veces escritas formas hipercorrixidas: “Non segas (do verbo seguir, non de segar) por aí”. “Véstete xa, que hai présa”.

A mellor maneira de saber que verbos se conxugan con este fenómeno é aprendelos de memoria. Os verbos cuxa raíz -u- pode cambiar a -o- son: acubrir, acudir, bulir, chuspir, conxunguir, cubrir, cuspir, descubrir, deslucir, despulir, desurdir, desxunguir, durmir, encubrir, engulir, escudir, fundir (co significado de render), fuxir, lucir, mulir, munguir, muxir, pulir, rebulir, recubrir, redescubrir, relucir, rexurdir, ruxir, sacudir, subir, subsumir, sufrir, sumir, translucir, tremelucir, tusir, ulir, urdir, xunguir e xurdir. “Agora cospes sobre o que recobre o agasallo para a túa nai”.

Os que mudan -e- por -i- seguindo o modelo de servir son: asentir, conseguir, consentir, desmentir, disentir, ferir, malferir, mentir, perseguir, presentir, proseguir, resentir, seguir, sentir e subseguir. “Non consinto que mintas na miña casa”.

O terceiro modelo, o de advertir, é común aos verbos: adherir, aferir, agredir, arrepentir, comedir, competir, concernir, conferir, deferir, desapedir, descomedir, despedir, desrevestir, diferir, discernir, divertir, dixerir, enxerir, espelir, espir, expedir, impedir, inferir, inserir, interferir, investir, inxerir, medir, pedir, preferir, proferir, reexpedir, referir, reflectir, reinserir, reinvestir, repetir, revestir, suxerir, transferir, transgredir, travestir e vestir.

Se tedes dúbidas, no dicionario en liña da Academia Galega podedes conxugar todos os verbos do galego. É unha ferramenta moi útil para evitar equivocármonos.

Os nomes dos dedos

Aínda que poida parecer que todo o mundo sabe como lles chamamos aos dedos, ultimamente estou comprobando persoalmente que ou ben hai unha conciencia hiperenxebre sobre o asunto ou unha progresiva perda das palabras propias diante da potencia do castelán.

Así que como este é un blog que resolve dúbidas, destinado loxicamente a quen as ten, cómpre explicar ao xeito como lles chamamos aos dedos en galego.

Estiramos os cinco dedos da man. Cada un ten o seu tamaño e o seu nome. Os dedos empezan a contarse desde o polgar. Debemos evitar o castelanismo pulgar e o lusismo polegar. En rexistros máis coloquiais podemos denominalo matapiollos ou cachapiollos. De polgar vén a magnitude de lonxitude polgada. En Galicia usouse antigamente cunha medida de 2,33 cm, aproximadamente, xa que en cada lugar variaba a súa equivalencia. É lóxico pensar que tradicionalmente se usou para medir cousas moi pequenas, por exemplo mobles ou obxectos. Hoxe, a polgada úsase case unicamente para medir tamaños de pantallas. A medida que se usa é a da polgada inglesa (2,54 cm). “Os televisores modernos, con máis polgadas ca nunca, parecen máis pequenos ca os vellos”.

Ao carón do polgar está o índice. É un dedo con gran poder simbólico xa que se considera que nel repousa o alento da vida. Por exemplo, de índice a índice lle traspasa Deus a Adán a vida no famosísimo fresco de Michelangelo Buonarroti na Capela Sixtina do Vaticano. Tamén é común que na iconografía dos magos, o poder do feitizo naza neste dedo. En contextos máis familiares podemos denominalo mostreiro ou furabolos. A tradición indica que o de furabolos vén do vello costume dos panadeiros de furar con este dedo os pans denantes de enfornalos para que cozan máis saborosos. O adxectivo furabolos describe, segundo a zona, tamén ben unha persoa entremetida, ben unha persoa traste ou ben unha persoa buscavidas.

Seguimos a conta: no centro da man está o dedo maior. Non debemos usar o castelanismo dedo corazón. En rexistros coloquiais podemos empregar a forma pai de todos (aínda que tal perífrase é pouco económica, lingüisticamente falando). O xesto de levantar o dedo maior mentres pechamos o resto ten un significado ofensivo para quen llo mostramos. En castelán leva o nome de peineta; en galego non ten un nome definido. Hai quen di que a tradición xurdiu na Idade Media, cando os arqueiros e besteiros levantaban ese dedo antes dunha batalla para que os seus inimigos visen que realmente podían usar a arma xa que era habitual que se un especialista en arco ou bésta caía preso, acabase con ese dedo mutilado para así garantir que nunca máis podería usar tal instrumento de guerra. Non sei que veracidade ten a historia. O que si recordo é que meus avós cando te querían mandar á merda (ou tomar polo cu, que era o obxectivo final de tal aceno antes de que tal “desexo” se convertese en algo politicamente incorrecto) levantaban o maior e un tanto menos, até a primeira falanxe, o índice. Eles non levantaban a man en vertical cara ao insultado senón que a mantiñan case en horizontal, máis oculta da visión, deduzo que por discreción.

O cuarto dedo chámase anular. O significado ten a ver coa tradición de colocar nesa falanxe o anel de vodas. Tamén recibe os nomes de mediano ou medianiño. É relativamente complicado separar o dedo mediano do dedo maior. De aí que nin todo o mundo poida facer o saúdo vulcano de Star Trek.

E chegamos ao final da man. O dedo quinto é denominado en galego maimiño, belleco, mamiño, pequeniño ou moumiño. A RAG considera formas menos recomendables maniño e meimiño. Meñique é un castelanismo.

Cando eu era pequeno, miña nai cantaba unha copla tradicional que che valía para aprender dunha forma divertida como lles chamar aos dedos da man na versión máis popular: “Este é o dedo maimiño; este é o seu padriño; este é o e maior de todos; este outro é o furabolos; e este que vive só é o escachapiollos”.

E falando de acenos, aínda que hai varios nos que participan varios dedos, un dos máis complexos é o da figa, que consiste en colocar o dedo polgar estirado por entre o índice e o maior, os cales fican pechados xunto co resto. En Galicia usouse tradicionalmente con dous fins ben diferentes. Por un lado, considerábase unha profilaxe contra o mal de ollo e incluso Sargadelos produciu unha versión de porcelana que se podía levar ao pescozo. Mais noutros contextos, a figa usouse para declarar escarnio ou burla de alguén. Conta Francisco Xavier Rodríguez, redactor do Diccionario Gallego-Castellano (editado no 1854 e no 1863), que o costume da figa naceu en Milán.

Disque durante a Idade Media, o pobo milanés rebelouse contra o poder do emperador romano-xermánico Frederico e conseguiu expulsar a emperatriz a quen, para escarniala, mandárona fóra das murallas montada nunha mula mirando para o rabo do animal. De alí a pouco, Frederico conseguiu tomar de novo a cidade e quixo escarmentar os milaneses ao tempo que vingar a súa dona. O emperador mandou colocar un figo no cu dunha mula e obrigou a que cada un dos rebeldes o sacase de tal lugar sen usar as mans, só cos dentes. De aí o nome de figa e a forma da man que pretende simular unha bévera a saír do ano da besta.

 

 

 

Hormigoneira

Obviamente, hormigonera e hormigoneira son palabras alleas ao galego. Infelizmente son moi usadas por galegofalantes. En galego, loxicamente, debemos dicir formigoneira. Tamén formigón, palabra que define a argamasa fabricada con cimento, auga e pedras. A orixe da palabra formigón parece relacionada co aspecto esmiuzado da masa no momento da fabricación. Un formigo é en Portugal un doce a base de pan relado, avelás mudas e mel. Tamén nalgunhas comarcas galegas comían o formigo, doce cuxo punto en común era o costro, ese primeiro leite que dan os animais, tamén chamado formigo.

Volvendo ao mundo da construción, a verdade é que ten un baixo nivel de normalización lingüística a pesar de seren os albaneis galegofalantes na súa meirande parte. Á construción pásalle un tanto coma á Igrexa: son os fregueses (pedreiros) os que falan o seu vocabulario pero son os curas (arquitectos) os que definen con que palabras. E as palabras da arquitectura son castelás.

A palabra ladrillo é tamén un castelanismo pero neste caso está admitida pola Academia Galega. As pequenas pezas de barro cocido destinadas á construción tiveron un especial desenvolvemento en áreas nas que era o xeito máis barato de construír e nas que non había pedra. De aí que a granítica Galicia adoptase o obxecto co nome estranxeiro tamén.

Podemos empregar para definir esta peciña rectangular a forma tixolo, que en portugués define precisamente o elemento que se usa para construír paredes fronte ao ladrilho, que se usa unicamente para o chan. Mais hai que lembrar que tixolo tamén é unha adaptación do castelán tijuelo.

Nas construcións máis modernas emprégase un tipo de ladrillo con meirandes propiedades de illamento e conservación da calor denominado termoarxila. Como indica o seu nome, estes blocos (ou bloques, ambas pódense usar) están fabricados con arxila (evitemos o castelán arcilla). O adxectivo relativo a este tipo de terra é arxiloso.

O dicionario da RAG diferencia cimento de cemento. Segundo o seu criterio, cimento é un substantivo que fai referencia ao asentamento dunha edificación. O seu sinónimo perfecto é alicerce. Cemento fai referencia á substancia de base calcárea que se usa como masa para unir diversos materiais dun xeito firme. Mais para o Estraviz (e eu comparto o seu criterio) cemento é un castelanismo e non existe ningunha razón para non usar cimento en todas as acepcións. Con ese significado, cimento aínda é unha palabra viva en moitas comarcas galegas.

Para quen queira profundar máis no vocabulario específico da construción e da arquitectura, exite unha ferramenta moi valiosa, o Dicionario Visual da Construción, editado polo Colexio de Arquitectos de Galicia e dispoñible de balde en formato dixital neste enlace.

Dun xeito moi ameno podemos ir aprendendo todos que palabras ten o noso idioma para cada oficio, ferramenta, espazo e técnica. E unha vez sabidas, mellor usalas.