Xeo ou xelo?

Hoxe lin a enésima queixa (desta volta na prensa, co carimbo de columna de opinión) sobre os malvados camareiros que traducen as comandas cando llas comunican en galego. Hai uns días era un humorista gráfico quen aludía a esta praga que asola as terrazas e as barras: o camareiro tradutor, principal inimigo do galego normativo, especialmente cruel no seu desprezo a palabras como morno e xeo.

Aínda que tal lectura me vale para reflexionar sobre o neoloxismo en galego xeo, aproveito para indicar que me parece un absurdo clasista enfocar nos coitados traballadores da hostalaría a saúde do prestixio social do galego. Nunca vexo queixas, nas redes sociais ou na propia prensa, sobre eses notarios que che din que se queres un documento que vas pagar ti en galego tes que levalo ti a traducir ou algún comentario sobre os médicos de cabeceira que se negan a falarche en galego malia che asistir o teu dereito a ser atendido na túa propia lingua.

Entra dentro da lóxica clasista de determinados galegofalantes “normativos”: os camareiros son subalternos e cara a eles é doado elevar a queixa. Persoalmente, coñezo persoas que se esforzan en evitar castelanismos e outros elementos da lingua galega informal xusto cando conviven con empregadas da sección de chacinaría do supermercado ou nalgunha reunión familiar, xusto cando hai moitos parentes que non foron escolarizados en galego e que, polo tanto, só teñen acceso a un rexistro da súa lingua, por moito que ese sexa o seu idioma materno.

Malia os case 40 anos de autonomía, a alfabetización en galego é deficiente. Non existe unha conciencia de respecto polo idioma e a propia dinámica social e legal marca ben o seu papel secundario na sociedade galega: o castelán é unha lingua de primeira, a lingua que se debe coñecer; o galego é unha lingua tolerada que se pode coñecer. Non é segredo ningún que á xente non lle dá vergoña escribir en galego con faltas de ortografía pese a teren cursado estudos dese idioma durante toda a súa vida escolar. Podemos ver escritores con máis de dez libros publicados que descoñecen formas básicas da gramática ou do léxico galego. Por que, daquela, hai que chuzar nos camareiros e non nos escritores? A resposta é simple: o que lles molesta non é que o camareiro descoñeza que significa morno ou que necesite traducilo para mellor memorizalo e executar a comanda, o que realmente molesta é que alguén inferior socialmente se atreva a non aceptar as nosas ordes sen chistar, a rachar esa pequena burbulla de prestixio social cando pedimos un café con xeo ou con leite ou morno ou tépedo.

O caso é que, ademais, e por iso escribo esta entrada no blog, é que xeo é unha palabra inventada no galego contemporáneo. Aparece por primeira vez no 1985, nun Glosario de Voces Galegas que recompilou o catedrático Constantino García.

Hoxe en día, é certo, esta é a única forma que admite a RAG, malia que o propio García incluía naquel glosario a forma histórica xelo, a que está presente en practicamente todos os nosos dicionarios históricos, incluído o Eladio, e a forma que aparece no Estraviz, o dicionario máis importante da nosa historia e referencia principal de calquera que queira ter un coñecemento real do alcance do idioma galego.

A cuestión principal é que a palabra galega xelo foi substituída polo castelanismo hielo en case todos os contextos orais. Por que? A resposta é doada. O xelo como elemento cotián até hai moi pouco nada tiña a ver cos cubos que se fabrican nos conxeladores das casas ou se compran, principalmente nas gasolineiras. As pedras de xelo que se conservaban nos neveiros ou neveiras nada tiñan a ver para o galego con este novo produto, de aí a diferenza entre xelo, xeada, lazo e hielo. Igual que para unha persoa maior de 55 anos non hai confusión posible entre unha vasoira e unha escoba por moito que teimemos en convencela, tampouco van dar creto que esas pedriñas son, xa non só de xelo, que aínda lles pode soar, senón de xeo. Infelizmente, como diciamos, a alfabetización escolar e a existencia de medios de comunicación audiovisuais non remediou, agás nos rexistros formais, ningunha substitución léxica.

Si é correcta a forma xeado (non xelado), referida ao doce que se prepara engadindo xelo á froita ou a unha materia graxa emulsionada.

A forma que debera recomendarse e que está aínda viva na fala común é xelo, nunca xeo, que é en puridade un neoloxismo, con certo éxito recente entre as castes galegofalantes con estudos superiores que toman café en público e se queixan do pouco galego que saben os camareiros.

Aburrir e aborrecer

Aínda que estes dous verbos forman parte do mesmo campo semántico non teñen significados iguais polo que debemos ter moita conta ao usalos. Pódenos parecer que aburrir é un verbo castelán e de aí a gana de substituílo sempre por aborrecer. Mais na realidade, aburrir é tan galego coma aborrecer e debemos usalo con propiedade cando corresponda.

Aburrir e aborrecer si son sinónimos co significado de causarlle aburrimento. Tamén causar repugnancia ou fastío e mais cansar de algo. É dicir, podemos dicir: “Aburriume toda a tarde poñéndome fotos da voda na tableta” ou “Aborreceume toda a tarde”. Mais cando o verbo é pronominal aburrir significa sentir aburrimento, polo que non é o mesmo dicir “Abúrreste, Elvira?” ca “Aborréceste, Elvira?”.

Porque cando aborrecer é pronominal significa sentir odio, repugnancia, fastío. É dicir, “Aborréceste, Elvira” vén significar que neste caso esta persoa sente por si mesma noxo.

Un significado menos coñecido de aborrecerse é infectarse unha ferida. “Deixeino estar e aquela trabadela do can aborrecéuseme”.

Aborrecer ten maior intensidade nalgúns casos. Un neno está aburrido porque sente aburrimento ao non facer nada que o estimule. Mais cando está aborrecido é porque incomoda a xente ao seu redor.

 

Lívido e libido

Na nosa vida diaria, o cerebro ten momentos graciosos. Aplicados á lingüística, case sempre coinciden coa economía e coa confusión. Por economía dicimos coworking e non espazo de traballo colaborativo aínda sabendo que a palabra é un híbrido de pouso anglófono. E por confusión hai quen escribe absorver (por influencia de absolver).

A confusión entre lívido e libido cada vez é máis común. Acotío escoitamos “líbido”. Por que?

Primeiro definamos cada termo. Lívido ou lívida é un adxectivo cualificativo que define a cor pálida (case sempre referida a persoas: “Díxome aquela burrada e quedei lívida, filla”) ou a cor entre azul e encarnado que adquire a pel humana en estados de frío extremo ou por mor dunha contusión.

Libido é un substantivo feminino que define o desexo sexual instintivo. O Estraviz engade tamén que para o psiquiatra e fundador da Psicanálise Sigmund Freud, a libido define tamén “a enerxía dos instintos da vida”.

De feito, os expertos en Etimoloxía consideran que foi o médico austríaco quen en realidade colocou este termo, proveniente do latín, no vocabulario actual, primeiro no rexistro científico e pouco e pouco (coa popularización da propia psicanálise) na fala cotiá.

Coa normalización social do sexo, tamén na fala, termos coma libido entraron no vocabulario habitual. “Malditas hormonas, téñenme esta tempada coa libido polo chan”.

Coido que a confusión ten a ver con dúas circunstancias. Por unha parte, ambas palabras son cultas. Lívido de feito segue sen usarse, polo xeral, máis alá do rexistro formal ou literario. E pola outra, os cultismos parece que soan mellor en esdrúxula: currículo, pináculo, catedrática e cátedra… Libido, así con acentuación grave, debe soarlles a determinados falantes como estraño.

Como curiosidade, libido procede da raíz indoeuropea *leubh-, da que derivaron formas como o love (inglés) ou любовь (ruso): amor. Mais para os latinos a libido viña ser non tan só a paixón amorosa senón calquera impulso irracional e máis forte ca a propia vontade. Foron os filósofos cristiáns quen adscribiron esa paixón desatada á paixón sexual, esquecendo que é  o amor e non o sexo o que realmente non se pode gobernar.

Almorzar, xantar, cear

Comer, alén de ser unha necesidade básica das persoas, é un dos elementos máis complexos dunha cultura. Inflúe en moitos ámbitos e a lingua non podía ser menos. Ao contrario, o acto de alimentarnos ten unha relación íntima coa fala. Será porque ambas cousas comparten a boca.

En Galicia temos unha cultura culinaria única e riquísima grazas á diversidade da nosa natureza e ao pouso de moitos séculos de aprendizaxe, mestura e investigación popular ao redor dos alimentos e dos seus procesamentos. Neste blog acotío falamos de comer pero hoxe unicamente quero centrarme nos horarios de cada unha das cerimonias da paparota.

Hoxe é habitual comer tres veces ao día. Unha pola mañá, o almorzo, palabra que desaparece substituída polo castelanismo desaiuno ou desaúno, outra nas horas centrais do día, entre as 13h e as 15h segundo a clase social, a ocupación ou a zona xeográfica, denominada xantar (viva na fala) e outra á noitiña, entre as 20h e as 23h, que coñecemos por cea, aínda que en moitos casos se use o castelanismo cena.

Este moderno sistema non sempre foi así e no rastro da nosa cultura encontramos outro xeito de comer día a día.

Hoxe, dicía, xántase entre as 13h e as 15h mais isto é un costume relativamente recente. A hora habitual de xantar era o mediodía. De aí que aínda se diga a comida das doce. “Non sei que facer mañá para as doce. Macarróns non que levamos toda a semana comendo pasta”.

Tamén mudou moito o xeito de administrar a comida pola mañá. Na Galicia tradicional a xente erguíase moi cedo. Tan pronto era día había que saír co gando. A esas horas o estómago pouco admite. De aí que a xente tomara a parva, cuxo contido variaba. Podía ser un trago de augardente mais tamén un café con pan ou unhas galletas molladas. Tras a primeira xeira de traballo a xente volvía á casa para almorzar. Esta dupla comida deixou pegada en moitas casas, onde se diferencia o desaúno, a base de leite, cereais ou alimentos de fariña e froita, do almorzo, que consiste en algo salgado: unha chouriza, un bocadillo de xamón, un pouco de friame… Non é casual que o galego acollera como empréstimo a forma desayuno pois implica, máis que un cambio no horario, un cambio no contido desa comida. Aínda que era tradicional tomar aquelas cuncas enormes de leite con chicoria e boroa esmigallada, o almorzo tradicional era mixto, quizais máis parecido ao que fan nos países de cultura xermánica aínda hoxe en día, en contraste co modelo español (madrileño) que se foi impoñendo, máis livián e baseado no xogo entre leite, café ou cacao e algo de panadaría industrial.

As mañás en Galicia rendían moito. De aí que ás veces a xente aínda comía unha terceira vez antes do xantar. Era o taco ou as dez. Unha peza de froita ou algo de porco, en moitas ocasións.

Nalgúns casos, especialmente nos períodos de tarefas extraordinarias no campo, en Galicia facíanse os chamados almorzos xantareiros, un invento de noso que os americanos puxeron de moda co nome de brunch (mestura entre as palabras breakfast (almorzo) e lunch (xantar)). Nada novo en Manhattan que non tiveramos antes aquí.

Entre o xantar e a cea era habitual a merenda, hoxe restrinxida á infancia e á vellez. A merenda mata non só a fame senón o aburrimento das longas tardes, que en inverno (seguindo o horario solar) se pasan nun morriñento lusco-fusco.

O galego oral despois da televisión

Repasando os comentarios que recibín neste blog desde o 2011 antes de recuperar o ritmo máis ou menos estable de publicación, topei cun que deixou Alberto no 2016 no que me pedía que falase do porqué de que se establecese o adxectivo xenial case como unha interxección sen moito significante. “-Quedamos mañá para cear? -Xenial. Levo eu o coche”. “Hoxe levanteime xenial. Durmín profundamente”. Xa vedes que son pagador e aínda con dous anos de demora utilizo a cuestión de Alberto para reflexionar sobre a influencia dos medios de comunicación na lingua oral. Un falante aprende a falar en moitos ámbitos e cada ámbito vai darlle as ferramentas para construír cada rexistro onde empregará a fala: na casa e no seu contorno inmediato (informal), na interacción social con descoñecidos (regular) e diante das autoridades ou en actos de alta representatividade social ou cerimonial (formal).

Nestes tres rexistros hoxe en día ten tanta importancia a experiencia real de escoitar e falar como a pegada que deixan os medios de comunicación, neste caso, por falarmos de lingua oral, obviamente a radio e a televisión, moito máis este último medio, que ten unha cota de penetración nos fogares de máis do 95%. Hai casas onde a televisión (ás veces varios televisores a un tempo) está acesa até 18 horas por día. Parece lóxico que a maneira de falar da tele inflúa.

A pesar de que o galego é moi minoritario na televisión e na radio, houbo tempo para que determinadas formas, palabras ou xiros fosen gañando espazo a base de se sentiren a diario a través das pantallas. Ademais, os galegofalantes traducimos ao noso idioma xiros novos que o castelán importou tamén da linguaxe televisiva. É dicir, aínda que os conceptos fake (falso) e fake news (novas falsas) se usen (de maneira abusiva e incoherente) nas tertulias de televisión en castelán, un galegofalante incorpóraas deseguido cando usa a súa lingua propia. Este é o caso do adxectivo xenial tomado case como adverbio ou interxección. De onde procede? Das traducións das series e películas estadounidenses.

Saben os tradutores que o máis difícil de facer é pasar un rexistro oral dunha lingua a outra. Varían tantos elementos que para facelo dun xeito case perfecto deberían optar por unha adaptación e non pola tradución literal. No caso do inglés, cando se dobra ao castelán (ou galego) case sempre se respectan as flexións propias dese idioma, por exemplo a forma de construír as frases. Un exemplo. Estamos fartos de oír nas series dobradas: “Importaríache pasarme o sal, Sue Ellen?”. Esta é unha forma calcada dunha das varias fórmulas da interrogación en inglés. Noutros casos hai que lidar co limitado vocabulario anglosaxón. Por exemplo, apenas ten pecados e case todo o resolve coa forma fuck, que pode ser interxección, verbo e adxectivo (fucking). Así vemos dobraxes que se compoñen basicamente na adaptación do fuck ao foder. “Colle a túa fodida guitarra e méta no teu fodido cu, foder, deixa de foderme xa!” O caso de xenial responde a esta dinámica. Como traducimos o inglés cool? Esta partícula é unha palabra comodín nos guións audiovisuais estadounidenses. Para trasladalo ao castelán usouse genial e de aí ao galego xenial.

Hai pouco contábame o escritor Bieito Iglesias, que ten entre os seus méritos ser traducir o Son Goku ao galego, como se espallou a forma meu como bordón. “Até a chegada da tele, meu usábase pero moito menos que agora”, dicíame. “Pero cando chegaron as series americanas, aqueles tipos pasaban o tempo todo engadindo man ás frases: Do you know, man. I’m a good guy, man, listen to me… Así que tiñamos un problema, porque o hom non o acababamos de ver e había que escoller algo necesariamente curto, que servise para que os actores de dobraxe substituísen na voz ese man. Meu encaixou coma un anel”.

Con certeza, meu é unha fórmula viva no galego oral. Nin sempre estes fenómenos tiveron que ver con procesos de tradución e dobraxe. A palabra arestora, hoxe firmemente implantada, era minoritaria hai 35 anos. Convivía con agora e outras formas, caso de destora ou destoras. Mais a finais da década do 1980, un comunicador histórico da novísima TVG bautiza o seu programa das tardes co nome de Arestora. O tal comunicador, Fidel Fernán, ten contado que os lingüistas da corporación autonómica lle requicharon o fociño cando propuxo tal palabra mais el estaba convencido de que ía ser un éxito. Abofé que o foi. O Pupo e María Xosé Rodríguez acompañaron a toda unha xeración e a palabra arestora está na propia tele máis tamén na literatura ou no xornalismo. Por certo, abofé é outro triunfo da linguaxe televisiva. Forma sincopada de a boa fe, os que temos menos de 45 anos habemos lembrar sempre tal palabra na boca de Krilin, o compañeiro careca do Son Goku. Que outras formas se popularizaron grazas á tele en galego? “A rañala, raparigo!”

Calzoncillo

Un dos grandes desafíos do galego do noso tempo é soar normal en todos os ámbitos. A pesar da lexislación, dos equipos de normalización lingüística, a pesar do ensino e dos medios de comunicación públicos, a nosa lingua non conseguiu entrar con forza de seu en múltiplos ámbitos semánticos. Xa falamos varias veces do ermo do idioma de Galicia en áreas tan estratéxicas como o Dereito ou a Sanidade. Mais non hai que esquecer que esa ausencia tamén se dá naqueles ambientes máis populares, nos importa tanto ou máis a fala ca a escrita. Podemos pensar en videoxogos ou en electrodomésticos. Nalgúns casos, como fora o deporte, durante o tempo no que a TVG empezou a transmitir fútbol de elite en horario de máxima audiencia conseguiuse asentar termos como saque de curruncho ou gardamallas, aínda que a cambio obtivemos neoloxismos quizais mellorables como longueiro, cancerbeiro ou canteirán.

No mundo do téxtil, o galego ten serias dificultades. Dáse unha contradición curiosa. Primeiro, que até hai trinta anos, a roupa era un ben que se coidaba, cun limitado número de pezas cun limitado vocabulario. Na vestimenta digamos tradicional o galego ten fortaleza. Xusto a mediados da década do 1980 Galicia pasa a ser unha potencia no sector da confección, en paralelo consolídanse o imperio Inditex e alcanzan prestixio internacional deseñadores que aínda hoxe teñen marca propia: Adolfo Domínguez, Roberto Verino, Florentino Cacheda. Mais esta explosión en ambas vías non contou co galego e non serviu, infelizmente, para actualizar o vocabulario da vestimenta.

Nesta tempada hei falar dalgúns conceptos para poder nomear coas palabras de noso unhas ou outras pezas de roupa. Por empezar por algún sitio, quero comentar o caso de calzoncillo.

Calzoncillo non ten moita dúbida, é un castelanismo moi estendido (case monopoliza a lingua oral) que define esa peza de roupa do vestiario masculino que se emprega para cubrir os xenitais desde a cintura, cunha altura variable pernas abaixo. A pesar de que en castelán se usa indistintamente en singular e en plural, en Galicia case sempre se fala, tradicionalmente, do calzoncillo.

En galego, ao igual que ocorre con outros diminutivos castelanizados, recoméndase usar a palabra na súa forma plena (banquillo-banco; mesilla-mesa…). Polo tanto, o máis sinxelo sería falarmos de calzón. “Odio que sempre uses ese calzón de ananás e cocos”. En galego tamén se admite a forma en plural, calzóns.

Unha alternativa, digamos, máis enxebre, é a forma cirola ou cirolas. Unha cirola ou unhas cirolas equivalen a calzón ou calzóns. “Merquei pola internet unhas cirolas de imitación de Calvin Klein que me saíron tiradas”. Existe tamén a expresión quedar en cirolas, non só para expresar o acto literal de deixar só posta a roupa interior senón tamén para expresar estado de indefensión ou sorpresa. “Recordoume aquilo e deixoume en cirolas, recoñézoo”.

Os calzóns que hoxe en día se gastan poden ser de varios tipos, todos definidos por estranxeirismos adaptables ao galego. Un slip é un calzón curto sen perneiras. O bóxer é algo máis longo e ten perneiras. Pode ser axustado ou frouxo. Cando falemos daqueles calzóns até os nocellos que xa non se ven agás para ir á neve ou pasar o inverno en Calvos de Randín, podemos utilizar a forma calzóns longos.

Debaluto

De cando en vez gústame traer aquí algunhas palabras que están a acabarse. Si, as palabras son coma calquera ser vivo. Naceron nalgún momento, medraron e foron gañando e perdendo significados co paso do tempo e chegado un momento, han desaparecer. Hai veces que esa morte non é definitiva porque reviven por calquera causa mais por costume, unha vez que se silencian na lingua falada e xa nin os escritores a usan nos seus libros, marcha e adeus.

Hai pouco sentín na Limia esta fala: “Agora son vello e teño todas as terras ao debaluto”. Quen falaba, en efecto, debía roldar os 80 anos e tiña as bagullas a adornarlle as pálpebras mentres conversaba con outro, máis ou menos dos seus anos, sobre o tópico tempus fugit virxiliano.

O caso é que ao escoitar a expresión ao debaluto inmediatamente a relacionei con outra locución que estou farto de oírlle á miña nai e a toda a miña xínea da Maraña: andar ao debaluque. No caso da miña familia, o debaluque non ten que ver co abandono (con deixar de monte ou á poula) senón con andar de festa rachada. “Mira que olleiras traes! Andas ao debaluque venres e sábado e logo o domingo non tes nin saliva na boca”. É dicir, o debaluque é máis ben un abandono dos bos costumes, un asilvestrarse moral, unha desorde máis dionisíaca que agrícola.

Nos dicionarios de Leandro Carré Alvarellos e de Estraviz aparece a expresión ao debaluto; non así debaluque, polo que a considero unha derivación, común noutras moitas palabras.

Sempre digo que o único remedio para salvarlle a vida a unha palabra é usala. Non hai semana na que eu ou meu irmán ou moitos dos meus primos falemos do debaluque. Se vos presta, recordade que a forma documentada é debaluto e que serve moi ben para definir unha boa xolda abarrabasada.

Tragaperras

O outro día descubrín que nos bares aínda hai máquinas desas nas que vas enfiando moedas coma un papián para ver se, a conta de investir en musiquiña irritante, luces de cores e combinacións surrealistas de campás, sandías e acios de uvas, de alí a uns minutos, a barriga de buda do tal aparello cuspe esas moedas multiplicadas por catro ou por cinco.

Descubrinas porque un cativo estaba a calcar nos botóns sen gastar un euro. Cada vez que calcaba, a maquiniña emitía un son prehistórico comparado con calquera dos que fan hoxe os teléfonos móbiles mais aínda así a criatura estaba alí embobada. E recordeime a min mesmo facendo o mesmo, 30 e algo anos atrás. Nunca metín unha peseta no vicio pero tiven unha época na que pescudaba o segredo que fascinaba tanta xente na procura daquela propina inesperada. Logo apareceron as máquinas do Super Mario e do Street Fighter e xa pasei a outro nivel.

O caso é que esa máquina que aínda ten vida e segue a causar moito dano entre as persoas enfermas de ludopatía, en galego non se chama tragaperras. A forma correcta é comecartos. A tradución buscou conservar a esencia coloquial do nome castelán mais ten no noso caso unha vantaxe. Mentres que no castelán vivo a palabra perra como sinónimo de moeda de baixo valor está obsoleta desde hai moito tempo, a forma cartos vive xusto un proceso antagónico. Os puristas da lingua galega, en especial os reintegracionistas, téñense laiado moitas veces de que unha forma que xurdiu como coloquial, popular, para referirse ao diñeiro, sexa hoxe a forma maioritaria entre os galegofalantes e tamén no rexistro culto e formal. Eu non lle vexo problema. Que nun xornal se use a forma cartos en vez de diñeiro en nada incomoda a pureza do idioma, ben ao contrario, incorpora unha palabra que se sente na saliva sobre o papel. E non unha forma castelanizada, senón unha creación nosa, útil, autónoma e universalmente recoñecible.

Amais de comecartos, estes aparellos son coñecidos simplemente como máquinas ou maquiniñas. Na vía do eufemismo cara a aqueles obxectos que suscitan ameaza, moita xente prefire elidir o nome completo, igual que ocorre con outras palabras que convocan a tristeza ou a maldade, caso de cancro, sida ou declaración da renda.

Como engadir un pronome átono a un verbo

Consultaba hai uns días Meu como saber que forma toma o pronome átono cando se acopla a unha forma verbal nunha frase na que actúa como complemento directo. Como é? Eles comen churrasco pasa a ser Eles cómenno? Marcos le un libro; el leo, lelo?

Ben, expliquemos a regra, que é sinxela de aprender.

Case en todos os casos, o pronome átono (a, as e o, os) aparece apegado ao verbo así. “Maruxa compra unha boneca: Maruxa cómpraa”; “A avoa vive as festas; a avoa víveas”.

Mais hai casos nos que temos que empregar outras formas:

-Cando a forma átona se engade a unha forma verbal rematada en -s ou -r ou xunta ao adverbio u usamos as formas -la(s) e -lo(s). “Teimaches en correr a maratón; teimaches en correla”. “Tomas o café?; tómalo”. “Dis para ti, hai esperanza, mais ula?”

-Nos casos de verbos que rematan en ditongo, empregamos -na(s) e -no(s). “O can mordeu a túa tía; o can mordeuna”. “A Rosa partiu os garabullos; A Rosa partiunos”.

Ás veces vemos que neste caso, na fala hai fenómenos de redución: “Moredeua”, “Partíua”. Quizais por hipercorrección, nalgúns casos na escrita hai que duplica o n: “Mordeunna”. Isto débese, na miña opinión, á confusión entre a forma átona do pronome de terceira persoa coa forma átona da primeira persoa do plural xunto a formas verbais rematadas en -n. “As nenas rin as nosas grazas; as nenas rinnos as nosas grazas; as nenas rínnolas” (reparemos en que o complemento directo -as toma un l debido a que a forma rinnos remata en -s).

Aínda que tamén se estende o fenómeno a formas verbais que rematan en -n e que duplican innecesariamente a consoante final. “Nese obradoiro reparan cadeiras estragadas; nese obradoiro repárannas (cando simplemente debemos incorporar a forma átona -as, sen máis: repáranas).

Hai, fai, vai

O galego e o castelán, como linguas en constante contacto na fala viva, sofren interferencias mutuas. Polo enorme desequilibrio socioeconómico e institucional existente, é o galego quen case sempre sae máis afectado deste rozamento, con perdas de léxico e de expresión autóctonos, con cambios na maneira de dicir algo que nalgúns casos poden ser definitivos. Noutros casos, simplemente con afinar o oído e escoitar as persoas de máis idade, comprobaremos que determinadas formas seguen moi vivas e que é unha mágoa non acollelas no noso vocabulario e expresión persoais. Velaquí o caso dos verbos que definen situacións, cuxo uso é ben distinto en galego e en castelán.

Os españois din “Hace frío, hace años…”

En galego temos diferentes verbos para cada uso. Para referírmonos ao tempo cronolóxico, usaremos o verbo haber: “Hai días que non vexo o meu xefe; dá gusto traballar así”. “Había ben tempo que non comía un arroz con chocos tan substancioso coma este!”

Se falamos de tempo atmosférico, usaremos o verbo ir: “Para ser primavera, vaiche un frío que encolle”. Unha boa regra mnemotécnica para recordarmos isto é o vello ditado que afirma que o frío (ou a calor) non se fai que xa vén feito.

Onde si empregaremos o verbo facer é cando queiramos reparar nun feito temporal concreto. “Fixo onte vinte anos que entrei a traballar na fábrica”. “Cando fas anos, Marcos? Coido que teño o agasallo de aniversario perfecto para ti”