A lingua da política

Os políticos galegos teñen un galego bastante malo, en xeral. Algúns tanto queren ser “do pobo” que colocan canto castelanismo lles vén á mente. Outros queren ser tan “da nación” que confunden os rexistros e non diferencian a conversa informal do mitin, o relatorio no parlamento da entrevista nos medios de comunicación. Por último están os políticos que só usan o galego de xeito litúrxico. É neles onde se notan maiores erros de gramática. Non só usan castelanismos léxicos, tamén sintácticos: verbos compostos, mala fonética, frases feitas madrileñas…

Como por ese lado pouca solución che hai, no artigo de hoxe quero compartir algúns termos habituais na linguaxe política que en moitas ocasións non se usan en galego.

Unha lexislatura non é sinónimo dun período de goberno entre dúas datas electorais. De aí que sexa incorrecto dicir “Acaban as lexislaturas municipais”. Falamos de lexislatura cando ese período corresponde ao período de sesións dun parlamento. Polo tanto, no noso contexto, só hai lexislaturas nacionais galegas e estatais españolas. No caso de deputacións e municipios debemos falar de mandatos.

Usaremos Concello con maiúscula cando falemos do conxunto dunha corporación que representa a cidadanía nun municipio. E en minúscula cando falemos do territorio sobre o que goberna esa corporación. Axuntamento é un castrapismo, coido que moi minoritario na fala viva.

Cada un dos membros do Concello recibe o nome de concelleiro ou concelleira. Concellal é un castrapismo.

Cando nunha asemblea (así, con e, non asamblea) un dos deputados (así, con e, e non diputados) se encarga de estudar un tema e expoñelo en público, diremos que é un relator (e non ponente nin poñente) e que fai un relatorio (non ponencia nin poñencia).

O adxectivo correcto é cidadán e cidadá. A forma feminina rematada en -ana só se usa en galego en caso de xentilicios modernos ou foráneos (rioxana ou riojana) e para adxectivos cualificativos (langrana, pillabana).

O formato xornalístico que consiste nunha xuntanza informal ou regrada entre periodistas e algún político ou grupo de políticos denomínase en galego conferencia de prensa, en todos os casos. A forma rolda de prensa considérase un calco do castelán rueda de prensa.

Aínda que non se escoita tanto como debera, en galego estándar, a RAG só recoñece dimitir e dimisión. Persoalmente, coido que tamén son formas plenamente galegas e moi estendidas demitir e demisión.

Cando empreguemos estranxeirismos (case sempre da linguaxe deportiva ou militar aplicados á pugna política) é conveniente que vaian en cursiva. “En Vimianzo o BNG fai demarrage e amplía a súa forza”. “En Ourense, DO confirma o sorpasso sobre un PSOE que é agora a terceira forza no Concello”.

 

Mintes, subes, agredes

En galego existe un monllo de verbos da terceira conxugación (os acabados en -ir) que teñen unha peculiaridade. Teñen o que se denomina academicamente alternación vogálica na súa raíz ao conxugarse. Para nos entender, verbos como fuxir, subir, acudir ou xurdir, ao se flexionaren nalgúns tempos verbais mudan ese -u da súa raíz por un -o.

Nestes casos, esa alternancia dáse na conxugación do presente de indicativo, concretamente na segunda e terceira persoa do singular: Ti foxes, ela foxe; ti sobes, ela sobe; ti acodes, ela acode…

Ao mesmo tempo, en galego ocorre o fenómeno inverso: verbos como servir, mentir, sentir, ferir ou conseguir, sofren cambio do seu -e- radical por un -i-. Neste caso, ese cambio prodúcese na primeira persoa do indicativo: sirvo, minto, firo… En todas as formas do presente de subxuntivo: consiga, consigas, consiga, consigamos, consigades, consigan. E na segunda persoa singular do imperativo: sinte.

Un terceiro grupo muda a vogal da súa raíz noutras conxugacións. É o caso de advertir, reflectir ou agredir. Mudan -e- por -i- na primeira, segunda e terceira persoa do presente de indicativo: eu advirto, ti advirtes, el advirte; en todo o presente de subxuntivo: reflicta, reflictas, reflicta, reflictamos, reflictades, reflictan e na segunda persoa singular do imperativo: agride.

Hai algún outro verbo cun fenómeno semellante de cambio vogálico (por exemplo, querer) pero dáse en circunstancias especiais e non se pode colocar no mesmo conxunto de estoutros verbos.

Por influencia do castelán, é cada vez máis común sentir ou ler formas que non respectan esa alternancia: “Mintes máis que falas”; “Cada vez que suben os prezos, acórdome de que me baixaron o salario”. É común que moitas persoas usen os presentes e imperativo agrede igual ca en castelán.

Tamén por hiperenxebrismo vemos ás veces escritas formas hipercorrixidas: “Non segas (do verbo seguir, non de segar) por aí”. “Véstete xa, que hai présa”.

A mellor maneira de saber que verbos se conxugan con este fenómeno é aprendelos de memoria. Os verbos cuxa raíz -u- pode cambiar a -o- son: acubrir, acudir, bulir, chuspir, conxunguir, cubrir, cuspir, descubrir, deslucir, despulir, desurdir, desxunguir, durmir, encubrir, engulir, escudir, fundir (co significado de render), fuxir, lucir, mulir, munguir, muxir, pulir, rebulir, recubrir, redescubrir, relucir, rexurdir, ruxir, sacudir, subir, subsumir, sufrir, sumir, translucir, tremelucir, tusir, ulir, urdir, xunguir e xurdir. “Agora cospes sobre o que recobre o agasallo para a túa nai”.

Os que mudan -e- por -i- seguindo o modelo de servir son: asentir, conseguir, consentir, desmentir, disentir, ferir, malferir, mentir, perseguir, presentir, proseguir, resentir, seguir, sentir e subseguir. “Non consinto que mintas na miña casa”.

O terceiro modelo, o de advertir, é común aos verbos: adherir, aferir, agredir, arrepentir, comedir, competir, concernir, conferir, deferir, desapedir, descomedir, despedir, desrevestir, diferir, discernir, divertir, dixerir, enxerir, espelir, espir, expedir, impedir, inferir, inserir, interferir, investir, inxerir, medir, pedir, preferir, proferir, reexpedir, referir, reflectir, reinserir, reinvestir, repetir, revestir, suxerir, transferir, transgredir, travestir e vestir.

Se tedes dúbidas, no dicionario en liña da Academia Galega podedes conxugar todos os verbos do galego. É unha ferramenta moi útil para evitar equivocármonos.

Os nomes dos dedos

Aínda que poida parecer que todo o mundo sabe como lles chamamos aos dedos, ultimamente estou comprobando persoalmente que ou ben hai unha conciencia hiperenxebre sobre o asunto ou unha progresiva perda das palabras propias diante da potencia do castelán.

Así que como este é un blog que resolve dúbidas, destinado loxicamente a quen as ten, cómpre explicar ao xeito como lles chamamos aos dedos en galego.

Estiramos os cinco dedos da man. Cada un ten o seu tamaño e o seu nome. Os dedos empezan a contarse desde o polgar. Debemos evitar o castelanismo pulgar e o lusismo polegar. En rexistros máis coloquiais podemos denominalo matapiollos ou cachapiollos. De polgar vén a magnitude de lonxitude polgada. En Galicia usouse antigamente cunha medida de 2,33 cm, aproximadamente, xa que en cada lugar variaba a súa equivalencia. É lóxico pensar que tradicionalmente se usou para medir cousas moi pequenas, por exemplo mobles ou obxectos. Hoxe, a polgada úsase case unicamente para medir tamaños de pantallas. A medida que se usa é a da polgada inglesa (2,54 cm). “Os televisores modernos, con máis polgadas ca nunca, parecen máis pequenos ca os vellos”.

Ao carón do polgar está o índice. É un dedo con gran poder simbólico xa que se considera que nel repousa o alento da vida. Por exemplo, de índice a índice lle traspasa Deus a Adán a vida no famosísimo fresco de Michelangelo Buonarroti na Capela Sixtina do Vaticano. Tamén é común que na iconografía dos magos, o poder do feitizo naza neste dedo. En contextos máis familiares podemos denominalo mostreiro ou furabolos. A tradición indica que o de furabolos vén do vello costume dos panadeiros de furar con este dedo os pans denantes de enfornalos para que cozan máis saborosos. O adxectivo furabolos describe, segundo a zona, tamén ben unha persoa entremetida, ben unha persoa traste ou ben unha persoa buscavidas.

Seguimos a conta: no centro da man está o dedo maior. Non debemos usar o castelanismo dedo corazón. En rexistros coloquiais podemos empregar a forma pai de todos (aínda que tal perífrase é pouco económica, lingüisticamente falando). O xesto de levantar o dedo maior mentres pechamos o resto ten un significado ofensivo para quen llo mostramos. En castelán leva o nome de peineta; en galego non ten un nome definido. Hai quen di que a tradición xurdiu na Idade Media, cando os arqueiros e besteiros levantaban ese dedo antes dunha batalla para que os seus inimigos visen que realmente podían usar a arma xa que era habitual que se un especialista en arco ou bésta caía preso, acabase con ese dedo mutilado para así garantir que nunca máis podería usar tal instrumento de guerra. Non sei que veracidade ten a historia. O que si recordo é que meus avós cando te querían mandar á merda (ou tomar polo cu, que era o obxectivo final de tal aceno antes de que tal “desexo” se convertese en algo politicamente incorrecto) levantaban o maior e un tanto menos, até a primeira falanxe, o índice. Eles non levantaban a man en vertical cara ao insultado senón que a mantiñan case en horizontal, máis oculta da visión, deduzo que por discreción.

O cuarto dedo chámase anular. O significado ten a ver coa tradición de colocar nesa falanxe o anel de vodas. Tamén recibe os nomes de mediano ou medianiño. É relativamente complicado separar o dedo mediano do dedo maior. De aí que nin todo o mundo poida facer o saúdo vulcano de Star Trek.

E chegamos ao final da man. O dedo quinto é denominado en galego maimiño, belleco, mamiño, pequeniño ou moumiño. A RAG considera formas menos recomendables maniño e meimiño. Meñique é un castelanismo.

Cando eu era pequeno, miña nai cantaba unha copla tradicional que che valía para aprender dunha forma divertida como lles chamar aos dedos da man na versión máis popular: “Este é o dedo maimiño; este é o seu padriño; este é o e maior de todos; este outro é o furabolos; e este que vive só é o escachapiollos”.

E falando de acenos, aínda que hai varios nos que participan varios dedos, un dos máis complexos é o da figa, que consiste en colocar o dedo polgar estirado por entre o índice e o maior, os cales fican pechados xunto co resto. En Galicia usouse tradicionalmente con dous fins ben diferentes. Por un lado, considerábase unha profilaxe contra o mal de ollo e incluso Sargadelos produciu unha versión de porcelana que se podía levar ao pescozo. Mais noutros contextos, a figa usouse para declarar escarnio ou burla de alguén. Conta Francisco Xavier Rodríguez, redactor do Diccionario Gallego-Castellano (editado no 1854 e no 1863), que o costume da figa naceu en Milán.

Disque durante a Idade Media, o pobo milanés rebelouse contra o poder do emperador romano-xermánico Frederico e conseguiu expulsar a emperatriz a quen, para escarniala, mandárona fóra das murallas montada nunha mula mirando para o rabo do animal. De alí a pouco, Frederico conseguiu tomar de novo a cidade e quixo escarmentar os milaneses ao tempo que vingar a súa dona. O emperador mandou colocar un figo no cu dunha mula e obrigou a que cada un dos rebeldes o sacase de tal lugar sen usar as mans, só cos dentes. De aí o nome de figa e a forma da man que pretende simular unha bévera a saír do ano da besta.

 

 

 

Lavavaixelas

Hoxe reparamos na cociña. En moitas casas, nas que se come nesa habitación, é espazo para a conversa e, polo tanto, para a lingua. Mais hoxe ficamos no recanto máis silencioso, onde só se sente o tintineo dos pratos e vasos e o motor da máquina a lavar; canto máis modernas, menos barulleiras.

En galego, esa máquina non se chama lavavaixelas senón lavalouza. Debemos empregala con xénero feminino. “Non prendas a lavalouza até que estea chea de todo”. Loxicamente, lavavaixelas é un castrapismo, un mal calco do castelán lavavajillas.

Quere isto dicir que vaixela tamén é unha palabra incorrecta? Non. Podemos utilizala como sinónimo perfecto de louza pero sempre en rexistros máis cultos ou específicos. Por exemplo, é un tanto solemne dicir: “Vou lavar a vaixela” pero si podemos dicir: “Regaleiche diñeiro pola túa voda porque en cuestión de vaixelas, é mellor escoller cadaquén a súa” ou “O Pazo de Versalles garda unha valiosísima colección de vaixelas francesas do século XVIII”.

Para gardar ou poñer a escorrer as pezas da louza, o galego tamén ten unha palabra propia: louceiro. Nalgunhas comarcas usan as variantes tamén correctas de cunqueiro ou alzadeiro.

Se o moble só se usa para gardar pratos, copas e demais louza, xa seca, podemos empregar ademais chineiro. Esta palabra debe ser moderna en galego xa que en moitas casas se di á castelá, chinero.

A lacena é ben un oco de obra dentro das cociñas que serve como andel para gardar cousas ou unha parte do chineiro que conta con baldas e porta. Por extensión, podemos chamarlle lacena ao propio moble chineiro.

Polo xeral, a lavalouza está perto da pía, é dicir, o oco onde se lava a louza a man. En galego tamén podemos chamarlle vertedoiro, non fregadeiro, palabra considerada un castrapismo. Si podemos usar o verbo fregar neste contexto. “Na repartición de tarefas, non sei como fixo pero ao final só ten que fregar a louza”. O campo léxico de fregar aínda se amplía ao obxecto co que lavamos. Amais de estropallo, esa pequena porción de material sintético (en tempos foi esparto, hoxe xa non) pode denominarse fregador, fregaduxo ou freganzo. Non debemos empregar en ningún caso o castelanismo salvaúñas para definir a esponxa que leva incorporado un estropallo. Tamén nese caso podemos empregar fregador ou directamente esponxa.

A baeta, en tempos, definía un tipo de tea basta e cuberta de pelo que non valía para vestir, polo que se empregaba en mesteres máis básicos. Un deles o de limpar e secar a pía. Hoxe unha baeta é directamente ese trapo permanentemente húmido, case sempre de cor amarela ou alaranxada.

O outro trapo que usamos na cociña, o que serve para non nos queimar coas cazolas ou para secar a louza, ten en galego moitos nomes. Amais de trapo ou trapo de cociña podemos usar mulido, rolla ou rodela.

Falaba de cazola. Esa é unha das moitas palabras que podemos utilizar para definir os recipientes metálicos ou porcelánicos onde cociñar. Na miña casa usouse sempre o metonímico porcelana. “Teño unha porcelana de macarróns que se van derramar”. Non se admite no galego estándar. Segundo a forma debemos empregar unhas palabras ou outras. Se o recipiente é cilíndrico usaremos pota, cazarola ou ola (por exemplo, o recipiente onde se fai o caldo ou tamén se cocen verduras, por exemplo, unha ola exprés). Se é redonda e baixa, chamarémoslle cazola. De ser de barro e ter a barriga e a boca anchas, o nome é pucheiro. Unha versión do pucheiro con tres pés que quedou en desuso ao desapareceren as lareiras era o pote.

Se é máis larga ca alta, o nome propio é tarteira. “Esta tarteira de ferro faime uns arroces bárbaros”. En galego admítense tanto paella coma paelleira, co significado de tarteira de moi pouco fondo útil para facer arroz ao estilo valenciano.

O cazo e o cazolo son utensilios de pequeno tamaño que se empregan para ferver líquidos ou cociñar cantidades moi pequenas. Diferéncianse no tamaño. A pesar de ser contraditorio dado o sufixo diminutivo, o cazolo é maior ca o cazo.

As tapas das tarteiras e demais cazolas tamén se poden chamar tampas. Na miña casa son rollas, igual ca os tapóns das botellas. Mais ese significado non aparece nos dicionarios máis coñecidos agás en dous, no Estraviz e no vocabulario que recolleu ese sabuxo de palabras en perigo de extinción que é Elixio Rivas.

Outras pezas que non faltan no seu lugar correspondente da lavalouza son os cubertos ou servizos. Nese apartado o galego está en franca decadencia e xa case se perderon as palabras propias. Diremos culler e culleriña; garfo e coitelo. Cuchilo é un castrapismo. Unha culler grande, das que se usan para botar a sopa, chámase cullerón ou cazo. “Compra un cullerón que cullerada a cullerada non hai quen encha seis pratos!”. Tamén cando está furado e ten dentes para mellorar apañar os espaguetes se chama cullerón ou cullerón para os espaguetes. Para apañar a ensalada usaremos unha pinza. Miña nai chámalle gancholo á pinza en cuxos extremos ten dentes. En realidade, o gancholo, na Maraña e en Cequeliños, é un instrumento agrícola que ten varios dentes (polo menos catro) en curva (é coma unha culler ou unha man dentada) e serve para levantar do chan esterco, herba ou batume. A palabra gancholo non aparece en ningún dicionario e non sei como lle chaman noutros lugares nin cal é a palabra estándar para este significado.