Covid-19

Até marzo pouca xente sabía que significaba Covid-19. Podería formarse un grupo de punk-rock ou unha asociación de empresarios con este nome (COlectivo Vigués de Innovación y Dinamización). Coronavirus era unha palabra ignorada por todo o mundo (agás por algúns memoriosos lectores do Astérix) até os primeiros días de xaneiro. Mais a pandemia e o confinamento mundial mudaron esta situación moi rapidamente. A epidemia creou o seu propio campo semántico e é bo sabermos como achegarnos a el con propiedade.

En galego, a RAG recomenda nomear a Covid-19 (ou COVID-19) en feminino, ao ser este un acrónimo (COronaVirus Disease) formado a partir do substantivo, feminino, enfermidade (disease, en inglés). A Covid-19 é, polo tanto, o nome científico da doenza e así debe comunicarse. O coronavirus é o patóxeno que a causa. A OMS e o goberno chinés foron os promotores deste rápido nomeamento para impediren que se popularizasen nomes que estigmatizasen algunha poboación ou nación. Pasou recentemente co ébola, palabra xa común mais que en orixe nomeaba unicamente un río, duns 250 km, afluente do Mongala, afluente á súa vez do Congo, dentro do territorio da actual República Democrática do Congo. Este río, que seguramente recibiu este e outros nomes durante séculos e trouxo, coma todos os ríos, prosperidade e alimento aos habitantes das súas ribeiras, é hoxe un dos moitos nomes da morte, des que no 1976, nunha localidade próxima se detectou o primeiro caso dunha enfermidade que se coñeceu logo con este nome.

Coronavirus chinés, doenza de Wuhan… Puideron ser nomes que a prensa solidificase na memoria universal. Mais a fortaleza internacional da República Popular da China evitou, polo momento, que tales nomes se estendesen, máis alá dalgún comentario malicioso do presidente dos EUA, Donald Trump, ou dalgún dirixente do partido ultradereitista español Vox, entre outros. Historicamente, a asociación entre enfermidade e comunidade tivo éxito na súa difusión popular. A gripe española asolou o mundo no 1918, aínda que se sabe que tivo orixe en Norteamérica. A lenda di que se lle chamou española porque eran os xornais de España os únicos que falaron da pandemia, no último ano da Gran Guerra. A sífile foi chamada popularmente mal francés ou morbo gálico. Até o punto de que no galego enxebre unha persoa galicosa, hoxe en día, xa non só define alguén afectado por tal doenza senón que pode adxectivar calquera persoa extremadamente fraca ou con moi mala cara. “Come un pouco máis que estás galicoso de todo”. Outro significado é sinónimo de zorra ou puta, xa que a sífile é unha enfermidade de transmisión sexual.

Coronavirus e non coroavirus. Aínda que en galego digamos coroa, para a creación de neoloxismos, todos os idiomas recorren ás formas cultas (case sempre gregas ou latinas). De aí que, aínda que, en efecto, o bautismo do coronavirus tivo a ver coa semellanza que os científicos, no 1968, atoparon o microorganismo coa coroa solar, se use a forma plena, tomada do grego, corona.

A fala popular, a pesar do pouco tempo de vida no noso léxico, xa creou formas alternativas, como ocorre case sempre con neoloxismos impostos na fala de arriba cara a abaixo. Escornavirus ou conavirus son formas documentadas oralmente, ao igual que no pasado se falou de ouros (por euros). É cedo para saber se estes nomes populares terán percorrido, ao xeito das formas alcolito ou alcolitro (por eucalipto) ou quedarán esquecidas, como ocorreu cos propios ouros, a pesar da súa coherencia semántica co significante dos euros (moeda, tantas veces na historia elaborada co metal máis precioso).

Quizais no futuro a Covid-19 se coñeza con outros nomes. Nalgunhas contas do Twitter en lingua galega optouse por nomes máis adaptados á gramática da lingua, como covidia ou covídea. Historicamente, o pouso do tempo foi modificando os significados e os nomes. Morriña, que hoxe define a saudade ou a melancolía, en tempos usábase masivamente para falar de varias doenzas do gando (hidropisía, sarna…). De feito, o adxectivo morriñoso/a, que hoxe vexo na literatura referido a persoas tristes, tradicionalmente definía síntomas de abatemento máis físico ca anímico. “Non se me dan as plantas; mira para elas que morriñosas están”.

En galego debemos diferenciar influencia de influenza. Influenza é un dos nomes literarios da gripe, tomado do italiano.

E o que en castelán se chama viruela, en galego é varíola. Mais tamén se coñece popularmente polas boas ou polas vexigas. Afortunadamente, tal peste (nome popular para unha doenza grave e de doado contaxio) está practicamente extinta.

O galego oral despois da televisión

Repasando os comentarios que recibín neste blog desde o 2011 antes de recuperar o ritmo máis ou menos estable de publicación, topei cun que deixou Alberto no 2016 no que me pedía que falase do porqué de que se establecese o adxectivo xenial case como unha interxección sen moito significante. “-Quedamos mañá para cear? -Xenial. Levo eu o coche”. “Hoxe levanteime xenial. Durmín profundamente”. Xa vedes que son pagador e aínda con dous anos de demora utilizo a cuestión de Alberto para reflexionar sobre a influencia dos medios de comunicación na lingua oral. Un falante aprende a falar en moitos ámbitos e cada ámbito vai darlle as ferramentas para construír cada rexistro onde empregará a fala: na casa e no seu contorno inmediato (informal), na interacción social con descoñecidos (regular) e diante das autoridades ou en actos de alta representatividade social ou cerimonial (formal).

Nestes tres rexistros hoxe en día ten tanta importancia a experiencia real de escoitar e falar como a pegada que deixan os medios de comunicación, neste caso, por falarmos de lingua oral, obviamente a radio e a televisión, moito máis este último medio, que ten unha cota de penetración nos fogares de máis do 95%. Hai casas onde a televisión (ás veces varios televisores a un tempo) está acesa até 18 horas por día. Parece lóxico que a maneira de falar da tele inflúa.

A pesar de que o galego é moi minoritario na televisión e na radio, houbo tempo para que determinadas formas, palabras ou xiros fosen gañando espazo a base de se sentiren a diario a través das pantallas. Ademais, os galegofalantes traducimos ao noso idioma xiros novos que o castelán importou tamén da linguaxe televisiva. É dicir, aínda que os conceptos fake (falso) e fake news (novas falsas) se usen (de maneira abusiva e incoherente) nas tertulias de televisión en castelán, un galegofalante incorpóraas deseguido cando usa a súa lingua propia. Este é o caso do adxectivo xenial tomado case como adverbio ou interxección. De onde procede? Das traducións das series e películas estadounidenses.

Saben os tradutores que o máis difícil de facer é pasar un rexistro oral dunha lingua a outra. Varían tantos elementos que para facelo dun xeito case perfecto deberían optar por unha adaptación e non pola tradución literal. No caso do inglés, cando se dobra ao castelán (ou galego) case sempre se respectan as flexións propias dese idioma, por exemplo a forma de construír as frases. Un exemplo. Estamos fartos de oír nas series dobradas: “Importaríache pasarme o sal, Sue Ellen?”. Esta é unha forma calcada dunha das varias fórmulas da interrogación en inglés. Noutros casos hai que lidar co limitado vocabulario anglosaxón. Por exemplo, apenas ten pecados e case todo o resolve coa forma fuck, que pode ser interxección, verbo e adxectivo (fucking). Así vemos dobraxes que se compoñen basicamente na adaptación do fuck ao foder. “Colle a túa fodida guitarra e méta no teu fodido cu, foder, deixa de foderme xa!” O caso de xenial responde a esta dinámica. Como traducimos o inglés cool? Esta partícula é unha palabra comodín nos guións audiovisuais estadounidenses. Para trasladalo ao castelán usouse genial e de aí ao galego xenial.

Hai pouco contábame o escritor Bieito Iglesias, que ten entre os seus méritos ser traducir o Son Goku ao galego, como se espallou a forma meu como bordón. “Até a chegada da tele, meu usábase pero moito menos que agora”, dicíame. “Pero cando chegaron as series americanas, aqueles tipos pasaban o tempo todo engadindo man ás frases: Do you know, man. I’m a good guy, man, listen to me… Así que tiñamos un problema, porque o hom non o acababamos de ver e había que escoller algo necesariamente curto, que servise para que os actores de dobraxe substituísen na voz ese man. Meu encaixou coma un anel”.

Con certeza, meu é unha fórmula viva no galego oral. Nin sempre estes fenómenos tiveron que ver con procesos de tradución e dobraxe. A palabra arestora, hoxe firmemente implantada, era minoritaria hai 35 anos. Convivía con agora e outras formas, caso de destora ou destoras. Mais a finais da década do 1980, un comunicador histórico da novísima TVG bautiza o seu programa das tardes co nome de Arestora. O tal comunicador, Fidel Fernán, ten contado que os lingüistas da corporación autonómica lle requicharon o fociño cando propuxo tal palabra mais el estaba convencido de que ía ser un éxito. Abofé que o foi. O Pupo e María Xosé Rodríguez acompañaron a toda unha xeración e a palabra arestora está na propia tele máis tamén na literatura ou no xornalismo. Por certo, abofé é outro triunfo da linguaxe televisiva. Forma sincopada de a boa fe, os que temos menos de 45 anos habemos lembrar sempre tal palabra na boca de Krilin, o compañeiro careca do Son Goku. Que outras formas se popularizaron grazas á tele en galego? “A rañala, raparigo!”

Os préstamos lingüísticos

O 25 de xaneiro, Xurxo Diz Pico, investigador no Institut Universitari de Lingüística Aplicada da Universitat Pompeu Fabra, asociado ao CSIC, explicaba no Twitter cal era a súa postura a respecto dos préstamos lingüísticos e a tendencia natural dos normativizadores de todas as linguas receptoras deses neoloxismos. “O empréstito acotío vai ser máis preciso e máis curto. De combatelo ha ser cun igual: a xente non vai trocar por vicio por riba da economía. Tentar callar coma alternativas a un empréstito xiros léxicos máis longos ou máis ambiguos é case sempre un xogo perdido”. Refírese Diz Pico a exemplos da lingua galega normativizada do estilo de: cadeira de brazos (para substituír sillón), salón de peiteado (para substituír peluquería e a primeira versión galeguizada perrucaría), caixa de urxencias, botica de primeiros auxilios ou cuarto de primeiros auxilios (por botiquín), billete de empréstimo (en vez de pagaré, pagarei) non-pagamento e non-comparecencia (por impago e incomparecencia)…

En verdade, seguindo o acertado vieiro que enceta o especialista galego afincado en Catalunya, as linguas sempre tenden a tomar como útiles aquelas formas que resultan máis económicas desde un punto de vista lingüístico. O léxico tende sempre a dous fenómenos en aparencia contraditorios: a xeneralización e a precisión. Podemos referirnos a unha cousa, un couso, falar de aquí ou alí ou aí arriba ou cacharro ou moitas outras palabras comodín sen máis pero cando queremos evitar a confusión, usamos a palabra exacta, que sempre vai ser unha palabra, non unha perífrase: Se pensamos no depósito amarelo onde os carteiros recollen as cartas, falamos de buzón, non de caixa de correo, a opción aceptada pola normativa do galego.

Os préstamos lingüísticos úsanse para adaptar novos usos da linguaxe e só triunfan aqueles que en efecto veñen cubrir ocos comunicativos que todas as linguas teñen, ben porque responden a obxectos, dinámicas ou realidades alleas ben porque definen cambios tecnolóxicos, sociais, económicos. Estes procesos veñen dándose no galego desde a Idade Media e o noso léxico está cheo de palabras emprestadas. Bou e baixel son dous galeguismos orixinarios do catalán; alcalde procede do árabe al-qadi (de feito en galego tamén falamos dos cadís como cargos públicos na antiga Al-Ándalus), corcel (cabalo de batalla ou cabalo veloz e fogoso) do francés antigo corsier, chocolate e tomate, do náhuatl…

Na actualidade, como os procesos de empréstimo lingüístico son máis dinámicos e rápidos ca nunca, a reacción das autoridades normativas é máis proteccionista. En todos os idiomas; no caso español, a Fundeu ten unha filosofía moi conservadora e só acepta eses préstamos cando xa se estenderon sen remedio. Non hai que esquecer que un dos cometidos desta fundación é “españolizar” a toponimia mundial. Até aí chega a reacción a calquera “contaminación” lingüística.

En galego, a RAG (que ten moitos menos medios e polo tanto non é tan áxil) incidiu xunto co ILG nos últimos 35 anos na profilaxe fronte aos castelanismos. Como filosofía é obvio que o galego cómpre liberarse de moitos castelanismos que invaden a nosa lingua común simplemente porque o galego é moito máis feble na difusión a través dos medios de comunicación e a linguaxe técnica. Pero claro, a estratexia erra cando opta por “traducir” o préstamo. Imaxinemos que fose hoxe que se puxese de moda a pizza como prato. Seguro que a primeira reacción académica sería intentar adaptar esta novidade ao galego. Como, obviamente, non ían ter ningún termo de noso asimilable, quizais optasen pola tan deostada perífrase: masa con queixo e tomate ou círculo de masa quizais fosen formas recomendadas. Sei que soa ridículo pero acaso non é tamén infantil pretender impoñer a forma salón de peiteado ou técnica de peiteado (por perruqueira)? Especialmente cando si se conseguira visibilizar a forma afrancesada de peluquería con perrucaría, forma, por outra parte, hoxe xa estendida. E aínda así, eu coido que sería o momento de aceptar peluquería no galego xa que a xente non a percibe co sentido orixinal de lugar onde se confeccionan e se colocan pelucas senón lugar onde se axeita o pelo, de aí a facilidade de entenderse cunha palabra que empeza por pelu-.

É certo que o galego non pode aceptar todos os préstamos porque a súa posición de inferioridade legal e falta de influencia social (non hai apenas publicacións en galego, a televisión en galego ocupa, no mellor dos casos, un 10% da oferta total en calquera fogar) fano vulnerable a quedar eslamiado. Casos como o dominio de melocotón, escoba, galpón ou silla sobre as palabras galegas pexego, vasoira, pendello (ou palleira, coberto…) ou cadeira explícanse nestas coordenadas. Mais as propostas propias deben procurar ese equilibrio entre léxico patrimonial e economía lingüística. Seguro que en moitos casos, os neoloxismos poden substituírse por novos sentidos de vellas palabras nosas. Así pasa coa palabra punteiro, aplicada ao rato do ordenador; ou chío e rechouchío para tuit e retuit. É tarefa de lexicógrafos imaxinativos mais tamén de tradutores, xornalistas e escritores saber aplicar vellas receitas a novas necesidades. Recordemos que xa na Idade Moderna os galegos miramos un cereal amarelo que viña de América e pensamos en canto se parecía a un que xa aquí había chamado millo. E quedoulle o nome.

E cando non se poida, pois non pasa nada. Se o préstamo triunfa case sempre é porque é bo. E se é malo, xa a propia lingua o desterrará. Seguro que todos nós usabamos acotío palabras “modernas” hai vinte anos que hoxe non recorda case ninguén; tan desfasadas que incluso na serie de Cuéntame soan artificiais.

Desde o meu punto de vista persoal, buzón, botiquín, sillón, servilleta, xacemento… deberían aceptarse como palabras galegas válidas. Mais de momento, a RAG considera que no galego estándar deben usarse caixa de correo, botica de primeiros auxilios, pano de mesa ou depósito mineral. Mais non perdo a esperanza: bombilla, desfrutar ou desfrute, que hai só uns anos eran palabras consideradas alleas, hoxe xa forman parte do galego normativo; no galego real xa levaban moito tempo.

Compras exóticas

Nos supermercados galegos cada vez hai máis produtos exóticos. Vaia, o adxectivo exótico aínda ten validez mais dentro duns anos moitas destas delicias ultramarinas han ser tan naturais como hoxe o son a pasta, o queixo azul ou os kiwis.

Como ocorre sempre cos neoloxismos, o galego ten o risco de chegar tarde, cando a lingua poderosa xa definiu o vocabulario sobre estes novos campos semánticos. Mais hai sempre que lembrar que os fenómenos lingüísticos case nunca son irreversibles e os castelanismos, por moito que alguén o pense, non son dogmas nin están gravados a lume sobre as linguas dos galegofalantes vivos. É o tempo e o costume os que definen un vocabulario. O galego ten que ser autónomo, dar todas as batallas, defenderse e presumir da súa propia pegada.

Utilizo o verbo presumir a mantenta porque nestes días están a emitir uns anuncios do Gadis que teñen tal lema. O locutor da campaña publicitaria presume de galego nun castrapo de pésima categoría pero neste caso o único que me interesa do Gadis é a súa condición de supermercado que vende algunhas das cousas das que si quero falar.

Collamos o carro (non carrito nin carriño) ou a cesta e empecemos a percorrer corredores. Onda as salsas atopamos uns frasquiños transparentes cun líquido escuro: é salsa de soia. De tradición asiática, pode usarse para substituír o sal aínda que a súa potencia de sabor fai que teña utilidades maiores. A soia atópase noutras aparencias: en abrochos, grelos ou rebentos (en castelán brotes), en gran, que se cociñan como legumes e incluso en formas máis elaboradas, caso do tofu (ou queixo de soia), tempeh (soia fermentada), leite de soia e incluso miso, un preparado xaponés que se engade a sopas e salsas cada vez máis empregado na cociña galega aínda que non é doado de atopar en calquera comercio. Como vedes, mantiven as cursivas naquelas palabras aínda pouco “rodadas” en galego. É norma común na escrita de calquera neoloxismo sen asentar.

Seguimos conducindo o carro até a sección de pastas e cereais. O máis novo é a kínua, un cereal con alto nivel de nutrientes que o castelán xa adaptou á súa grafía mais co que aínda hai dúbidas sobre a pronuncia. As diferentes marcas e establecementos propoñen quínua, quinoa, quinua, quinúa. En galego deberiamos respectar o máis posible a forma orixinal. En quechua dise kínua ou kinuwa segundo a zona, polo que podemos optar pola que máis se nos acomode. Se o cereal ten éxito, de seguro que haberá determinados vulgarismos que competirán coa forma canónica. Sempre ocorre con aqueles estranxeirismos de difícil pronuncia. Por exemplo, o eucalipto é para moita xente un alcolito, alcolitro, alcolinto… Coa kínua pode pasar o mesmo mais de momento é conveniente respectar as formas quechuas. Seguimos: hai todo tipo de pastas italianas, pastas de arroz transparentes, fideos dos de sempre, fideos chineses, arroz, arroz arborio (idóneo para facer risotos. Si, a palabra italiana xa se asentou e podemos adaptala á nosa fonética), arroz basmati (o galego, ao non ter un son propio para a forma sh (do inglés bashmati) opta pola adaptación cun s, arroz xasmín (o propio para facer os aromáticos pratos tailandeses), arroz de sushi, cuscús (mellor que a forma francesa cous-cous) e bulgur (elaborado a partir do trigo; a palabra é un préstamo do turco).

Paro un segundo no caso do sushi. O ortodoxo sería propiciar unha forma galega baixo o formato de suxi. Mais neste caso, a implantación e influencia do prato xaponés desaconsella crear un conflito onde non o hai. Así como o sh de bashmati se pronuncia s, o sh de sushi si se pronuncia maioritariamente como xi e non como si, polo que non hai necesidade de modificar a grafía. Por que pasa isto? Primeiro porque a palabra sushi aparece moito na televisión. Temos o oído afeito. E segundo porque ao contrario do sh de final de sílaba, o sh acompañado de vogal está moi estendido: Sheraton, Sharon, Shirley, fashion…

Na sección de lácteos refrixerados, entre o requeixo (non requesón), os iogures (a Academia considera que esta é a forma triunfante e recoméndaa mellor ca iogurte. A máquina para facer estas delicias é a iogureira, polo tanto) e a tona, nata ou crema (valen as tres formas) para montar e cociñar, atopamos un convidado relativamente novo: o quefir. Esta forma xa está recoñecida no galego diante da maioritaria en castelán kéfir. Para quen non saiba que é isto, trátase dun tipo de iogur en cuxa fermentación participa un fungo que non se integra no leite callado senón que medra grazas a el. Ademais de no supermercado, hai redes de distribución gratuíta dos fungos. O seu sabor potente ten tantos admiradores coma detractores.

Por último, que non están os tempos para gastar moito, detémonos na sección de Froitas e Verduras. Aquí si que imos gastar que os froitos exóticos son dos máis caros. Se queremos algo doce, untuoso e corido, podemos optar pola papaia. No Brasil chámanlle papaia só aos froitos máis grandes; os que se venden aquí alá chamaríanse mamóns. Non me vexo eu pedíndolle á froiteira medio quilo de mamóns sen que arrinque en gargalladas.

Xunto aos aguacates, os plátanos (ou bananas, definen o mesmo froito malia que nas Canarias busquen identificar os plátanos cos froitos que alí producen fronte ás bananas de orixe americana) e os maracuxás, atopamos as mangas. Este delicioso froito de orixe americana ou africana recibe este nome en galego, coherente coa forma brasileira. Igua faremos coa goiaba, mellor que guaiaba.

Tamén do Brasil vén a mandioca (yuca en castelán). É unha raíz cada vez máis habitual na nosa cociña. Dá para facer unhas chips (velaquí un anglicismo aínda non asentado) crocantes ben curiosas. Da mandioca extráese a tapioca (haina que comprar no corredor das pastas e arroces), o pan de queixo (hai a vender nos grandes hipermercados un preparado en pó para facelo na casa) e a farofa, unha comida moi famosa no Brasil que aínda non se coñece por aquí.

Non quero saír deste supermercado sen recordarvos que o churrasco, que parece máis galego que os canastros (ou hórreos) é unha palabra traída polos indianos que acabou por substituír case en todos os lugares a palabra asado. Así que nunca subestimedes as novidades do carro da compra.

A RAG incorpora vocabulario informático

O Dicionario da Real Academia Galega (DRAG) nunca se caracterizou pola súa capacidade de adaptación aos novos usos lingüísticos. Teño falado en varias ocasións da necesidade de rapidez para impedir que os neoloxismos nos cheguen por vía castelá, sen adaptar, sen posibilidade de reconducilos a través do noso léxico tradicional, moito máis versátil do que ás veces se cre.

Esta tendencia do DRAG pode ser que estea a cambiar, segundo vemos nas últimas actualizacións publicadas na súa versión dixital. Nos últimos tempos incorporáronse ao galego estándar termos da informática que levaban xa décadas no vocabulario da rúa: navegador, tarxeta gráfica, ofimática, descarga de memoria, caché, cable de conexión, ADSL, acceso remoto…

Noutros casos, adaptouse o galego parte do vocabulario das novas tecnoloxías para evitar xustamente que sexa o castelán quen monopolice eses usos: largura de banda mellor que ancho de banda; fila de impresión mellor ca cola de impresión…

Tamén a RAG optou por lexitimar formas novísimas da linguaxe das redes sociais, caso do verbo rechouchiar coa definición de compartir un chío alleo en Twitter. De feito, o verbo rechouchiar non existía até agora no galego estándar, só dispuñamos de rechouchío: chío continuado dos paxaros.

Cando se traduciu o Twitter ao galego houbera certa polémica entre os defensores das formas polas que optaran no Brasil: tuitar, retuitar (na liña de telefonar, por exemplo) ou a forma chiar, rechouchiar ou rechiar. A RAG sanciona coa súa aprobación a segunda liña. Neste caso, é evidente que entre os galegofalantes que usan esa rede social triunfou máis a liña de chío/rechouchío.

Tamén ultimamente a RAG aclarou a súa postura sobre a dúbida de Internet/internet. No ‘Dúbidas…’ xa falamos do tema, a propósito de certas eivas do DRAG, xustamente. Agora, a autoridade lingüística recomenda que se use con maiúscula inicial e sen artigo: “A xente xa só le a prensa en Internet”. Sigo a pensar o mesmo que cando escribín aquel artigo: seguirei a desoír a recomendación académica e articulala en feminino en con minúsculas.

Por certo, a pesar das moitas incorporacións das últimas datas, a RAG esqueceuse de ampliar o significado de arroba. Visto o cambio, seguro que de aquí a pouco o amañan.

Yihadistas

Nestes días o Irak vive un novo episodio da guerra iniciada polos EUA no 2003, desta volta por mor do enfrontamento do exército gobernamental contra un amplo grupo rebelde, o Estado Islámico no Irak e no Levante. Na prensa española este movemento insurxente recibe o adxectivo “yihadista”. O termo (aínda non recoñecido polo dicionario da RAE) presenta un desafío para a redacción en galego.

A pesar de que o concepto de guerra santa é común a varias relixións, ultimamente, superadas as cruzadas cristiás, a guerra santa por antonomasia é a que proclaman determinados grupos extremistas que profesan o islamismo. No noso idioma o dicionario da RAG non recolle unha forma propia para adaptar o árabe ljádel. A través do inglés e o francés reproduciuse con caracteres latinos con j e h intercalado. O portugués adaptouno sen máis: jihad. En castelán, para evitar confusións, optouse por unha vía semifonética: yihad (habitualmente pronunciada na prensa como yighad).

En galego, entrementres non se tome unha decisión académica, podemos manter o termo “internacional” con cursivas: A jihad apenas ten relevancia no Alcorán. É razoable pensar que a adaptación se faga dun destes dous xeitos: seguindo a grafía galega: xihad ou xighad; ou ben mantendo a forma internacional jihad, igual que se mantén judo ou judoka.

Outra consideración merece a palabra jihadista. A prensa española abusa dun termo que considera politicamente máis correcto que o tradicional islamista, aplicado case por defecto a grupos violentos que buscan (supostamente) impor o Alcorán como base filosófica e política. Dado o fortalecemento de partidos políticos que buscan combinar a acción política con valores propios do islamismo a través de canles democráticas (desde os Irmáns Musulmáns exipcios ao Partido da Xustiza e do Desenvolvemento, gobernante en Turquía), procurouse diferenciar estoutros grupos violentos co cualificativo de jihadistas.

En realidade, é un adxectivo igual de racista e inexacto. Alguén definiría como cristiá a Falange Española? Nin sequera os fundadores do partido se contentaron con ese termo tan amplo e inventaron iso de nacionalcatolicismo.

Cando nos refiramos a grupos terroristas ou armados en países musulmáns cómpre evitar clixés. O máis doado, falar deles sen grandes profundidades ideolóxicas, máis tendo en conta o amplo descoñecemento que en Occidente existe sobre as súas demandas e obxectivos. Rebeldes, insurxentes, opositores… sobran as maneiras de referirse a estes grupos sen entrar en fonduras. De feito, os tales jihadistas iraquís deberían definirse, desde un punto de vista relixioso, como sunnitas.

En galego, a RAG recoñece islamismo mais non islamista. O termo correcto sería islamita. Mais que é un islamita? Segundo o propio dicionario, unha persoa que profesa a relixión islámica, polo tanto, un sinónimo perfecto de musulmán, muslime ou mahometano.

Mais cando falamos de partidos islamitas estamos afirmando que os demais partidos de Exipto ou Turquía están fóra da órbita islámica? O adxectivo islamista si que podería evitar este equívoco. Igual que falamos de democristiáns para definir as correntes que axuntan os valores democráticos occidentais co pensamento humanista cristián, poderiamos aplicarlle o adxectivo islamista a esoutros partidos, caso do gobernante en Turquía.

Por ese motivo tamén é inexacto falar de terrorismo islamita. Imaxinemos que nos telexornais falasen de terrorismo cristián para definir os asasinatos de Anders Breivik en Noruega hai anos. El mesmo xustificou a matanza de mozos afiliados ao Partido Socialista no nome do cristianismo. Cualificativos como extremista son suficientes; a palabra terrorista é bastante elocuente por si mesma. Mesturar conceptos nunca é casual nin inocente. Recordemos o hábito de mesturar terrorismo con independentismo nos casos da ETA e outros para acabar por confundir unha ideoloxía lícita cuns métodos criminais abxectos.

Austericidio

Hoxe, nunha tertulia de radio, escoiteille a José Antonio Zarzalejos empregar a palabra austericidio. O ex director do ABC é unha persoa culta, que usa o castelán con propiedade e case nunca se deixa arrastrar polos tópicos erróneos que pragan a maior parte das tertulias. Cando lle sentín a el este neoloxismo, pensei que quizais quedou para ficar.

E aínda que me refiro ao castelán, é obvio que a palabra austericidio tamén se integrou na lingua galega, especialmente na boca dalgúns políticos. A líder de Izquierda Unida en Galicia, Iolanda Díaz, non a quita da boca. Habería que repasar as actas do parlamento para ver se nalgunha das súas intervencións prescindiu deste termo.

Austericidio é un neoloxismo ilóxico. O seu significado vén ser “réxime tan dominado polas políticas de austeridade que estas desembocan en morte para os menos favorecidos”. Mais a súa estrutura non nos indica iso, senón todo o contrario. Un austericidio debería definir algunha política ou teoría social que conducise á eliminación da austeridade ou dos austeros. E é así porque o sufixo grego -cidio indica a morte da raíz que a precede: homicidio significa morte de home; feminicidio, morte de mulleres; xenocidio, morte dunha etnia ou un colectivo de persoas unidos por razóns culturais, ideolóxicas ou territoriais.

Considero que a palabra austericidio é un invento ben exemplificador da torpeza dialectal da esquerda na actualidade. Ao primeiro a quen lla escoitei foi ao deputado de Izquierda Unida Gaspar Llamazares, médico de profesión, que debeu esquecer as regras básicas de construción de neoloxismos tan habituais na súa disciplina para empezar a difundir unha definición errónea para condenar unha ideoloxía empregando a linguaxe do adversario.

Porque o termo austeridade non ten un nesgo político negativo: “Que se caracteriza pola súa gravidade e severidade moral, que non permite para si mesmo ningún pracer ou cousa superflua”, ten como principal definición de austero o dicionario da RAG: gravidade e severidade moral, afastado do pracer e do superfluo. Unha persoa austera non é a máis indicada compañía para unha festa no Algarve, mais alguén pensa que son factores que restan votos? 

A comunicación desde a esquerda ten unha eiva complicadísima: o panorama de medios de comunicación dominantes están ao servizo da dereita. Mais aínda así precisan espremer o cerebro para procurar orixinalidade e rachar a arañeira de mentiras. Porque a famosa austeridade non é tal cando se trata de rescatar bancos ou empresas de autoestradas con miles de millóns de euros. Non é a austeridade a que nos mata, é xustamente o malgasto e a orientación ideolóxica a prol das grandes fortunas o que crea a sensación de empobrecemento xeneralizado.

Austericidio quizais permaneza entre nós unha tempada, igual ca os selfies, o gintonic ou os runners. E se goza de boa saúde é porque ao discurso dominante lle interesa que a pelota estea no campo da austeridade, non no de conceptos como saqueo, empobrecemento, abuso de poder ou parasitismo rendista.

Retallar

Retallar é un verbo galego, derivado do substantivo retallo: cada un dos anacos que quedan dunha cousa despois de cortala, principalmente aplicado a papel e tea. De aí que falemos de colchas ou mantas de retallos. Retallo é a palabra galega propia para substituír o castelanismo retal. De retallo tamén obtemos retallaría (técnica para unir eses retallos nun novo obxecto) e retallable (calidade dalgún material que se pode volver retallos, caso dun pano, un papel ou tamén un taboleiro de madeira, por exemplo).

Nalgúns espazos comunicativos, especialmente os vinculados ao nacionalismo, utilízanse os termos retallar e retallada como sinónimos de recortar e recorte, especialmente no contexto político das rebaixas orzamentarias en diferentes servizos públicos. Este é un uso incorrecto e innecesario, orixinario do catalán, idioma no que en efecto retallada é sinónimo de recorte.

Recorte ten fama entre algúns de ser unha palabra castelá. Non é así, como xa explicamos noutro artigo. Si é certo que a aplicación da palabra recorte a esas políticas de redución do gasto procede da linguaxe política española e sería discutible que o galego aporfillase ese novo significado que até agora non se inclúe nos dicionarios destes dous idiomas.

Se fósemos ortodoxos, deberiamos adoptar a forma portuguesa corte, que se aplica desde hai tempo para a definición de diminución de dimensión ou cantidade de algo. “Os cortes do Goberno Feixoo na educación pública benefician as empresas privadas do ensino”.

Flotel

Esta palabra alaga hoxe a prensa galega. Antes do outono do 2012 case ninguén a oíra por estas latitudes e hoxe en día xa parece o máis común dos nosos substantivos a pesar de que pouca xente sabe que significa flotel: “Un flotel é un barco que flota”, contestoume meu pai cando lle preguntei que significaba esa palabra que lle sentía tanto ultimamente. É o poder das promesas. E da TVG.

Flotel é un neoloxismo resultado da amálgama da forma inglesa floating hotel (hotel que aboia). O uso deste substantivo xeneralizouse logo da vertedura de petróleo do buque Deep Horizon no golfo de México no 2010. Para limpar a maré negra construíronse varias plataformas que serviron como residencias para os traballadores no medio do mar.

Loxicamente, a palabra flotel non aparece nos nosos dicionarios nin nos das linguas do noso contorno. É polo tanto un estranxeirismo en fase de expansión e aínda non se sabe cal será o seu alcance como palabra de éxito na nosa lingua. Malia ese estado aínda incipiente, tanto o galego coma o castelán xa o adaptaron á nosa grafía.

Coa norma na man, os xornalistas e políticos foron moi adiantados. A forma correcta de referirnos a un flotel en galego é escribilo en cursiva e adecualo, na flexión de número, ao sistema habitual nas palabras rematadas en -l. Aínda que en inglés a palabra é grave, en galego sempre aparece como aguda, polo que é correcta a forma floteis, tamén en cursiva.

Tendo en conta que o tema destes dous buques domina desde hai anos toda a axenda industrial, política e xornalística de Galicia é probable que en menos de cinco anos a RAG debera incluír a palabra flotel no dicionario como palabra galega de pleno dereito. A non ser que a Xunta busque deica alá outro nome amuleto como engado político.

 

Rúcula

A miña muller, Eva, ten un plantío excepcional dentro da casa. A albaca está espléndida e a salvia medra día a día. Hai menos dun mes plantou unha remuda de coendro, de prexel e de rúcula. Rúcula, esa raíña das ensaladas do século XXI que colleu a contrapé os académicos.

Porque a palabra rúcula non aparece no dicionario da RAG. E nisto os galegos non imos tan atrasados. Tampouco vén no dicionario español da RAE.

Rúcula é un italianismo (de rucola) moi vivo na fala cotiá e que no portugués xa leva tempo nas obras de referencia. De feito, rúcula úsase moitísimo no Brasil. E non me estraña. A rúcula brasileira é dun sabor especial, máis potente e especiado. E as follas de rúcula de alá son enormes.

Pero volvamos á rúcula de aquí, máis modesta pero tamén saborosa. Se a palabra rúcula aínda non existe, como lle chamamos á planta? Nun recente vocabulario trilingüe galego-castelán-inglés que publicou a Xunta, recomendan chamarlle eiruga. Eiruga, si, igual ca a larva de diferentes insectos ou o sistema de rodamentos dun carro de combate, entre outros vehículos.

Eiruga, con ese significado, non aparece no dicionario da RAG nin tampouco en calquera dos dicionarios históricos, incluído o Estraviz. Mais se buscamos oruga no dicionario da Academia Española vemos que o da planta é o seu primeiro significado. En portugués as formas eruga e eruca tamén son equivalentes a rúcula. Eruca en portugués tamén define un tipo de lagarta.

Así que nas linguas do noso contorno deuse unha forma que relaciona a planta co insecto. Seguramente en tempos nos que a rúcula non se comía. No castelán, a forma académica segue a ser oruga pero a forza social da palabra é nula. Imaxinade a cara dos concursantes do ‘Top Chef’ se o Alberto Chicote lles manda preparar unha “ensalada de oruga”. Nin con nitróxeno baixan os bechos!

En galego, a palabra rúcula debera admitirse. Está moi estendida, identifica claramente esta herba con gusto picante e está amparada pola presenza no mundo lusófono. Cando falemos de eirugas, canto máis lonxe do prato mellor, non si?