Mover os marcos

Nos últimos tempos estase a poñer de moda a expresión “mover os marcos”. Úsase como frase feita para definir actitudes ou estratexias de modificación do statu quo, de avance, de progreso, de renovación ou incluso revolución. Mais este novo significado é completamente contraditorio co sentido tradicional da frase.

Mover os marcos, literalmente, consistía no costume de cambiar os marcos ou lindes ou lindeiros dun terreo, especialmente os que estaban a monte ou á poula, que eran menos visitados polos propietarios e permitían realizar esta tarefa sen ser descubertos. Mover un marco non é doado, xa non só porque fisicamente estes elementos de separación entre terras sexan complicados de mover, senón porque “mover os marcos” é un dos comportamentos máis desprezables pola comunidade labrega galega.

A quen se lle ocorreu reciclar esta frase feita supoño que pouco conviviu cos pequenos propietarios rurais ou papou acriticamente a “lenda negra da Galicia profunda”, esa que se delicia en contarnos historias de veciños que se matan por un marco. Mover o marco como rebeldía. Historicamente isto é un disparate tal como identificar un roubo a unha tenda do barrio con nacionalización da riqueza ou algo así.

Mover os marcos é, para o dereito tradicional, unha grande ofensa, para os costumes galegos, unha mostra de máximo egoísmo: intentar riparlle ao lindante uns poucos metros só pola goloíza de sumar un pouco de superficie ao teu patrimonio. Mover os marcos non ten nada a ver coa revolución senón coa cobiza e incluso o abuso. 

Aínda que poeticamente pareza soar ben, usar a expresión mover os marcos é contraproducente e pode incluso provocar rexeitamento. Sobran xeitos de dicir o mesmo sen caer nos preconceptos contra o rural e contra Galicia.

Hoxe en día xa ninguén move os marcos. O que cómpre é ir mover as fotos do Sixpaq onde se reflecte a división de propiedades rurais no Catastro. Na espesura dos montes, os lindeiros son en moitas comarcas inútiles alertas nas que ninguén repara: nin os eucaliptos ou acacias, nin o lume, nin os propietarios, herdeiros á forza que moran lonxe dos carreiros e das touzas. Os marcos son hoxe vestixios arqueolóxicos dun mundo que morre. Movelos até parece crueldade, como levantar unha mámoa ou expoliar un cruceiro.

Oler

O galego é un idioma que se fala nun determinado contexto social e iso acaba por marcar a súa evolución e o seu rexistro habitual. Na miña casa, cando miña nai (galegofalante total) menta os bacoriños diante de xente de fóra xamais pronuncia porco. Son cerdos. Coma se o termo castelán liberase o animal do seu estigma fedorento que a palabra porco ten cando se converte en adxectivo.

Unha lingua de labregos, de ignorantes, como di miña avoa, que chega a negar que o que ela fale sexa galego “porque o da televisión o fala xente estudada e o que nós aquí falamos é outra cousa, unha trapallada que non é nada”. Unha lingua con estigma, coma o porco, de fedorenta. Non en van, adóitase dicir de alguén que se afastou do seu galego materno como lingua habitual pero que mantén vocabulario e fonética autóctonas que “aínda leva as pallas do esterco apegadas aos zapatos”. Noutras versións, o que leva apegado o suposto desleigado é unha bosta. Os símbolos teñen a súa importancia.

O tópico rural, malia os cantos bucólicos e as referencias ao locus amoenus, vén ser un compendio de traballo duro e mal pago, atraso tecnolóxico e intelectual e cheiro, moi mal cheiro. E xusto diso quero falar hoxe.

O verbo oler funciona entre os galegofalantes como recurso para escapar da connotación negativa da palabra cheirar. Aínda que o dicionario da RAG indica que cheirar é: “Aplicar o sentido do olfacto a algo ou impresionar o sentido do olfacto, para moitos galegos é sinónimo de feder (despedir mal olor). Proben a dicir en voz alta nun lugar concorrido: “Como cheira!”. Aínda que poñan cara de querubín, moita xente pensará que estás delatando un peido bastardo ou unha axila falta de auga e xabrón.

Mais o verbo oler é castelanismo. Se non queremos empregar cheirar debemos cinxirnos á forma ulir. O substantivo si é olor así coma todos os seus derivados: olorosa, por exemplo. De ulir tamén temos uliscar (ulir algo con repetidas e rápidas inspiracións) e ulido (sinónimo de olor).

Debemos ter en conta como flexionarmos o verbo ulir, xa que varía durante o presente de indicativo: Eu ulo, ti oles, el/ela ole, nós ulimos, vós ulides, eles olen.

Cheirar, insistimos, non ten por que conter unha connotación de mal olor e incluso en determinados contextos ten a connotación contraria. Cheiroso, por exemplo, pode ter unha carga positiva: “Que cheirosas as lavandas do xardín!”.

 

Premura

Teño dito outras veces que o campo culto é idóneo para que os castelanismos abrochen coma malas herbas. Palabras pouco usuais na lingua cotiá que se len ou se escoitan en contextos máis formais en castelán entran directamente no vocabulario de moitos galegofalantes.

Este é o caso de premura. Cantas veces escoitámoslles aos políticos dicir iso de “o problema hase solucionar con absoluta premura”.

Baixo este italianismo adoptado polo castelán seica hai 500 anos (cando gran parte da península itálica estaba baixo o goberno da monarquía catalano-aragonesa e logo española) hai un ramallete de palabras galegas con idéntico significado. A máis obvia, présa, que debemos grafar con acento diacrítico para diferenciala de presa (cantidade de algo que cabe nunha man; encoro; botín…). Debe pronunciarse, segundo o estándar, con e aberto. Outras posibilidades son rapidez, velocidade, apuro, apresuramento ou urxencia.

Recrudecer

Case sempre aparece este verbo en contextos de conflito como sinónimo de agravarse ou empeorar un mal. Orixinariamente significaba pórse dura a comida logo de a cocer.

En galego podemos empregar as formas propias recruar ou encruar. Hai que ter en conta que estes verbos poden se usar para definir a interrupción dunha cocción, que endura algúns alimentos ou os fai incomibles, caso das patacas ou o arroz.

Para non abusar dos mesmos verbos e evitar frases feitas como recruarse a guerra ou recruar o temporal, debemos empregar tamén as formas agravarse, empeorar, aumentar, incrementarse ou redobrarse, segundo o contorno do que falemos. Cando usamos sempre a mesma forma léxica acabamos por desvirtuar o que queremos dicir, convertendo unha expresión nun tópico cuxo sentido só apreciamos como autómatas.

Debemos lembrar que recruar ou encruar non son verbos pronominais. “Se recrudece la guerra en Mali”. “Recrúa a guerra en Mali”.

Desafiuzamento

Nos últimos meses non me foi raro observar, por escrito e falando, persoas galegofalantes, comprometidas coa calidade do idioma, usaren a palabra desahucio (algunha vez incluso escrita deshaucio). Interesado por esta escolla, a xustificación que me deron é que desafiuzamento ninguén sabe que significa, é mala de pronunciar ou “determinadas mensaxes pérdense se os destinatarios teñen que procurar a palabra no dicionario”.

Desahucio até hai ben pouco tamén era unha palabra desas que había que buscar no dicionario, que só se usaba na literatura xudicial ou médica. Nótase que aínda está pouco rodada porque aínda se escribe mal, con ese h mal acomodado que moitos dubidan onde colocaren.

A palabra desafiuzamento é exemplo perfecto para comprobar como a debilidade da lingua galega nos medios de comunicación nos devolve a sensación dun idioma difícil, escuro, no que moitas das súas palabras nos soan máis estranxeiras ca o estranxeiro castelán. É o que poderiamos chamar síndrome da radiofórmula.

Para que unha canción desas “pop” triunfe, discográficas, gabinetes de técnicas de mercado e demais operadores da industria usan a estratexia de repetir e repetir o retrouso unha e outra vez até que de tanto mallar nas nosas meninxes acabemos por absorbelo. A radiofórmula funciona e todos nalgún momento nos sorprendemos a nós mesmos cantaruxando polo baixo algunha canción de usar e tirar que se nos apegou coma un parasito.

A lingua que nos chega a través dos medios de comunicación utiliza o mesmo mecanismo. Termos como optimizar, problemática ou trivote, por dar tres exemplos dispares, son neoloxismos exitosos grazas ao seu abuso xornalístico.

E nese espallamento o galego apenas ten forza. Na infinita TDT só hai dúas canles que emitan en galego (coido que Popular TV e algunhas locais usan a nosa lingua tamén). É dicir, no mellor dos casos, catro sintonías de entre 30. Na radio e na prensa a proporción non mellora. Así é imposible que as palabras de noso soen, se popularicen, sobre todo se compiten contra as formas castelás que estean de moda nese momento, caso de desahucio.

Deixarse levar pola corrente, renunciar ao noso idioma porque está minorizado ou porque temos medo de que non nos entendan é un camiño rápido cara á desaparición. Se desafiuzamento crea nun primeiro intre o mesmo estupor que a letra dunha canción de Georgie Dann, afagamos o oído, pronunciémola en voz alta, usémola canto poidamos para que os máis tamén a escoiten, a lean. Se alguén pregunta, non usemos a tradución ao castelán; mellor utilicemos sinónimos propios: desaloxo, evacuación forzada, expulsión do fogar.

Incautar

Seguro que escoitastes este verbo un cento de veces. Ás veces na súa forma reflexiva: A policía incautouse de dúas toneladas de cocaína.

De ningún xeito existe en galego. É un castelanismo exitoso mercé á especialización da palabra no vocabulario xornalístico e policial.

Para substituílo, temos moitos verbos propios cun significado similar: aprehender, apoderarse, requisar, confiscar, alixar, embargar ou comisar. Só é cuestión de ir colocando a forma máis precisa en cada contexto: A policía requisou dúas toneladas de cocaína.

Loxicamente, tampouco existe incautación nin incautamento. Substantivos propios para evitar o castelanismo son alixo, aprehensión e aprehendemento, comiso ou comisamento, requisamento, confiscación e embargamento ou embargo.

Cesar

Hai quen di que os grandes inimigos da lingua son os que máis a usan: xornalistas e escritores. Pode ser, máis ben, que xusto os que precisan empregar o idioma constantemente acaben errando por causa das urxencias e das necesidades de comunicar.

Cesar é un deses verbos que se empregan mal. Escoitamos moitas veces: O presidente cesou dous ministros. Non é correcto. Cesar significa interromper ou acabar algo. A chuvia cesa. Tamén se pode aplicar cando alguén voluntariamente deixa de facer algo. O director cesou nas súas funcións. O que non se pode é cesar a ninguén. Tecnicamente, diremos que cesar é un verbo intransitivo que o mal costume converteu en transitivo. Cando alguén obriga a outro a deixar algo é mellor usar verbos como destituír, relevar, depoñer ou suspender. O presidente relevou dous ministros.

Derivado de cesar é cese, castelanismo moi estendido na nosa escrita que debe substituírse por cesamento, mais só nos casos nos que empregariamos o verbo cesar. Hoxe prevese o cesamento do fogo no Congo. O cesamento da treboada permitiu abrir a autoestrada. No resto dos casos hai que usar destitución ou relevo.

Bochornoso

Aínda que non o pareza, estamos no outono. E en innumerables conversas de ascensor fálase de que vai un bochorno que non é san. Pero hoxe falamos doutro bochorno, o de comprobar a pobreza léxica da meirande parte dos políticos. A necesidade de estar cada día nos medios converte os membros dos partidos en candidatos a equivocarse, sobre todo polo abuso de determinados clixés. Un adxectivo moi empregado por cargos públicos é bochornoso. En galego non existe. Si se pode empregar, como dixemos, bochorno para definir a calor abafante ou unha situación que de tanta vergoña, quenta. Ora ben, no adxectivo hai que substituílo por abafante ou sufocante cando a temperatura aperta e por vergonzoso ou vergoñento ao falarmos de algo que arrubia as meixelas.