A Cañiza e Riveira

Afortunadamente, a toponimia oficial de Galicia está practicamente normalizada, convenientemente galeguizada e vixiada por autoridades toponímicas científicas e independentes. E digo “practicamente” porque perviven algunhas formas deturpadas que se manteñen nos mapas e na documentación institucional a pesar dos máis de trinta anos de autogoberno.

O caso máis relevante é o da Cañiza, parroquia e concello da comarca do Paradanta. Hai case oito anos que está pendente de aprobación unha emenda na normativa toponímica para que este topónimo deturpado desapareza da documentación en favor do tradicional A Caniza, vivo na fala da zona (eu nacín a poucos quilómetros de alí) pero cada vez máis minimizado pola potencia documental da forma castelanizada A Cañiza. Falta o acordo do Consello da Xunta e logo a seguir evitar a posible insubmisión do alcalde da localidade, que, curiosamente, si respecta a forma real na súa web: caniza.org (claro está porque a “tradición” española de grafar o ñ nas urls é mediante n e non con nh, como se fai na tradición galega).

A Caniza é un topónimo con mala sorte. En diferentes dicionarios históricos aparece a forma cañiza co significado de “caseta feita de ramallos de árbores entrelazadas e cubertas de colmo”. Así figura no Franco Grande e tamén no Eladio. Parece ser que foi xustamente Eladio Rodríguez o que axudou a difundir o castelanismo, ao seguir a Samuel Eiján no rastrexo da orixe do topónimo. O historiador e frade franciscano decinomónico Eiján seguiu á súa vez a Francisco de Ávila y de la Cueva, historiador eclesiástico que ao escribir a súa descrición da contorna de Ribadavia alude a unhas “cañizas”, construcións “rústicas” documentadas no século XVII no actual territorio da capital do concello. Ávila conta que grazas á posición estratéxica do poboado na vía entre Vigo e Ourense, acabou por celebrar feira mensual e xa a primeiros do século XIX se declarou parroquia independente de Valeixe, que na Idade Moderna fora o centro económico e señorial daquela área.

O problema é que o que Ávila denominou cañiza non é nin propio de Valeixe nin exótico no resto de Galicia, onde se coñece como caniza (incluídos os que as construíron). Unha caniza ou un canizo é calquera construción que se elabora con canas, entendendo a palabra cana dun xeito amplo como sinónimo de ponla. De feito, o que fixo Ávila foi identificar en castelán esas construcións, que aínda hoxe se chaman así, tal e como lemos no dicionario da RAE: cañizas ou cañizos.

Riveira

Aínda que nos nomenclátores oficiais aparece a forma correcta Ribeira, a ignorancia do Concello desta localidade do Barbanza é alta e ousada e a cada conseguen maior espazo para a forma deturpada Riveira. Non vou explicar por que é unha burrada ese v antietimolóxico; xa o fixo moito mellor a Asociación Galega de Onomástica neste imprescindible artigo.

Só me cómpre engadir que me dá algo de pena ver como institucións e empresas galegas comprometidas teñen que asumir a forma deturpada para poderen colaborar co Concello de Ribeira. O lóxico nun país normal sería que se puidese denunciar este erro na xustiza e que fose un tribunal, cos datos históricos e lingüísticos na man, quen obrigase a respectar a toponimia galega aos ignorantes que gobernan na localidade. Mais iso, de momento, é moito pedir.

Manzaneda

Desde adolescente, o topónimo Manzaneda, que nomea un dos Concellos máis interesantes de Galicia, famoso por acoller a única estación invernal de Galicia, me pareceu estraño. En aparencia era demasiado castelán. Que é unha manzaneda? A palabra non existe en castelán, que prefire como sufixo de abundancia vexetal outras formas, caso de -ar: manzanar, castañar… e -al: cerezal, robledal. Aínda así, existen casos nos que empregan os sufixos -edo, -eda, que si triunfaron no latín falado no oeste atlántico. O castelán admite cerecedo, robledo, castañedo… aínda que nalgúns casos aluda a que son dialectalismos asturianos ou leoneses (curiosamente os espazos máis próximos ao contacto coa lingua galega).

Volvendo a Manzaneda, máis que diante dunha forma castelá estamos ante unha forma castelanizada, ante unha deturpación de libro que tenta extirpar a galeguidade do topónimo mais, como de costume, só logra deformala: Carballino, La Estrada ou Puenteareas son outros casos parecidos.

Grazas aos estudos de Gonzalo Navaza, un dos máis grandes expertos en Onomástica de Galicia (é o Leo Messi da materia, para entendérmonos), sabemos xusto cando aparece Manzaneda. Foi a partir do século XVIII que se grafa así. E antes como se chamaba? Seguindo a Navaza, o nome tradicional non é ningún misterio. En todo o reino o lugar era coñecido –con toda a lóxica– como Maceda. Hai que lembrar que a vila conserva o seu pasado medieval, no deseño das ruelas e nos restos da muralla. É dicir, a Maceda da que falamos tiña moitos séculos cando o seu nome foi substituído por Manzaneda.

En Galicia hai outra Maceda cuxa sorte toponímica foi mellor. Seguramente non houbo ningún escribán ou alcalde ou abade ou arcediago tan espabilado coma o que detectou en Manzaneda a relación do topónimo coas mazás.

A relación entre as Macedas era, non obstante, coñecida de vello, tanto que na documentación unha aparecía como Maceda de Trives (a actual Manzaneda) e a outra como Maceda da Limia. Hoxe desorientámonos con ese apelido pois a Limia está veciña pero algo distante da vila (pertence hoxe á comarca de Allariz-Maceda) mais a Limia histórica era moito maior que a actual, atinxía ambas beiras do río, en territorio portugués e galego e tiña a súa capital en Allariz.

Entón, por que Manzaneda non se considera un topónimo deturpado e se oficializou a forma galega xenuína Maceda de Trives? O tempo ten máis forza que a filoloxía. Tres séculos de Manzaneda sepultaron o vello Maceda. As autoridades lingüísticas consideraron que era unha resurrección tan forzada que incluso podería ser contraproducente entre a veciñanza. É unha liña que se seguiu especialmente en canto á ortografía de diferentes topónimos, contraria á súa etimoloxía: Barcia, Alvedro, Cobas ou A Grova deberían grafarse Varcia, Albedro, Covas ou A Groba.

Con todo, estaría ben que en Manzaneda soubesen cal é a orixe do nome do lugar no que viven e que igual que foi a decisión duns poucos a que enterrou o vello Maceda ben pode no futuro alborexar de novo este bonito topónimo. Por certo, o que hoxe chaman Cabeza de Manzaneda (a montaña na que se situou a estación invernal, até hai moi pouco (anos, non séculos) era coñecida como A Cabeza Grande.

 

Canle da Mancha

Este artigo resolve unha dúbida dupla: canle ou canal? Mancha ou Manga?

A principal diferenza entre canle e canal está no xénero. Unha canle é a mesma cousa ca unha canal (ou unha cal): conduto artificial destinado á condución da auga. Mais unha canal e un canal non son a mesma cousa. Cando empreguemos a palabra con xénero masculino referímonos a un estreito de mar, vía de comunicación acuática ou paso artificial entre dous mares. Así que debemos falar do canal de Suez, de Panamá… E da Mancha?

O castelán e o portugués adaptaron a palabra francesa Manche e de aí xurdiu a familiar Mancha, palabra vella tanto na fala común coma na toponimia (algo moi importante para asegurar o éxito de determinadas solucións). En galego admítese tamén Mancha pero varios lingüistas optan mellor por falarmos de Canal da Manga. En ‘A Nosa Terra’ o gran valedor desta forma era o mestre Gustavo Luca, que explicaba a escolla con argumentos irreprochables: Manche en francés significa brazo de mar estreito. Ese accidente xeográfico chámase manga no noso idioma, como metáfora dese “tubo estreito” de tea que cobre o brazo. A máis coñecida ha ser a Manga do mar Menor.

Persoalmente, a forma etimolóxica paréceme a máis atinada xa que optar pola francesa Canal da Manche pode resultar un tanto petulante. A norma admite a forma canal da Mancha.
Cando falemos das illas situadas nese estreito usaremos illas do Canal, sen necesidade de empregar da Mancha. Isto é así porque as máis famosas son de obediencia británica e en inglés este brazo de mar denomínase English Channel, que en moitas ocasións aparece co “Inglés” en elipse.

Olivo

O mapa da penetración de palabras propias do castelán na fala galega viva é irregular en Galicia. Palabras nosas que gozan de boa saúde nalgunhas comarcas hai tempo que non se empregan noutras. Lugares nos que un determinado castelanismo soa estraño e pode incluso deixar quedar mal a quen o pronuncie son habituais noutras partes do país. Cando alguén di iso de que tal palabra “é inventada –ou é portuguesa– porque eu non a escoitei nunca” hai que recomendarlle que faga turismo interior porque seguro de que, na meirande parte dos casos, ha atopar xente que si use esa palabra.

Oliveira é unha desas palabras. Na comarca do Paradanta, de onde eu son, está vivísima. A ninguén lle escoitas dicir olivo sen que che renxa. Pois ben, cando fun vivir para a Limia, farteime de escoitar olivo e cando falaba de oliveira, a xente facía unha pausa de estrañeza e seguían chamándolle á árbore olivo.

En Vigo, cidade cuxo símbolo é esta árbore, moita xente utiliza olivo incluso falando en galego mais teño a sensación de que é máis por costume toponímico xa que a oliveira famosa, a que está situada no paseo de Afonso XII, é coñecida como O Olivo, como case todos os recantos urbanos –incluso Orillamar, malia o enorme esforzo do Concello por popularizar a forma propia Beiramar.

A oliveira é unha árbore que se dá moi ben en Galicia. Hai plantacións “comerciais” en zonas como o Larouco ou Valdeorras e nos arredores de Ourense varios produtores (o máis famoso deles é Abril) recuperaron a tradición de fabricar aceite do noso país. Porque en Galicia fabricouse aceite e bastante, se atendemos a pegada na toponimia. Hai moitos lugares nomeados con referencias a esta árbore ou ao seu froito: a oliva (aceituna é un castelanismo): A Oliva, Oival, Oliveira, Olveda, Olveiroa, Olveira. Na Idade Media, o aceite era, xunto co viño, imprescindible na liturxia relixiosa (era obrigado manter os santos alumados e o aceite era mellor combustible ca a cera), por iso os mosteiros fomentaron o cultivo de oliveiras e viñas.

Unha lenda historiográfica asevera que foi no século XVIII cando a coroa española prohibiu o cultivo de oliveiras en Galicia, seica que por favorecer a industria aceiteira andaluza. Un dos nosos grandes historiadores, Anselmo López Carreira, asegura que non atopou ningún documento que ampare esa teoría, polo que a razón do ocaso da plantación histórica de oliveiras segue a ser un misterio. Tomar aceite virxe de oliva madurado, recollido e espremido en Galicia hoxe pódese facer. Que vos preste!

Gafas

A palabra gafa ou gafas para designar os anteollos que se suxeitan dalgunha maneira ás orellas ou por detrás da cabeza é un castelanismo. En galego debemos empregar anteollos ou lentes (en feminino), xa que o noso idioma considera que a parte importante desta ferramenta para mellorar a visión son os cristais e non a montura. Nas frases feitas, caso de gafapasta ou gafas de sol, considero que se debería seguir un criterio distinto. A pesar do estendido das gafas de sol é conveniente traducilo ao galego “as lentes de sol”. O neoloxismo gafapasta, adxectivo que se emprega para definir unha persoa que combina amplos coñecementos de cultura xeral con devoción pola cultura de masas, é moi recente e debería utilizarse en cursiva como calquera estranxeirismo en fase de embrión. Veremos se tal termo sobrevive uns anos.

Mais gafa si existe en galego con outros significados. Alén de definir un gancho e unha peza da bésta cunha forma semellante á forma da montura das lentes, a gafa é tamén un dos nomes da lepra, que por extensión pasou a nomear outras doenzas (case sempre con danos na pel) que sofren persoas ou animais, coma a sarna.

Dese significado nace o adxectivo gafa/o para falar dos doentes de lepra ou dos animais que padecen sarna ou morriña (unha enfermidade que se dá sobre todo no gando ovino en forma de vexigas na pel).

O verbo gafar procede deste significado. Nun principio significaba contaxiar de gafa ou gafeira mais co tempo define dar mala sorte ou contaminar. Tamén ensuciar, desexar o mal para algo ou alguén, cegar o fío dun instrumento afiado, sentar mal unha comida ou cheirar mal, entre outros.

Gafo é unha palabra moi estendida na nosa toponimia. Na Idade Media, os leprosos tiñan lugares propios, nin moi perto das vilas e cidades para non contaxiaren nin moi lonxe para poder vixialos ben. Topónimos relativos á lepra, amais de Gafos son Malata ou San Lázaro.

Acequia

Unha acequia é unha canle construída para conducir auga. Esta palabra non está admitida pola lingua estándar. Tecnicamente é un arabismo incorrecto, supoño, e non un castelanismo, pois é común ao portugués.

Na práctica, acequia debería admitirse. Á parte de aparecer nos prestixiosos dicionarios Estraviz e Eladio, como dixemos existe no portugués e hai testemuño de que se empregaba durante a Idade Media, tanto na versión plena acequia como na máis evoluída cequia: “Aquesta menynna foi a bever / ena cequia, e dentro caer / foi”, dise nas Cantigas de Santa María, (século XIII) de Afonso X de Borgoña, rei de Castela, Galicia e León, Sevilla, Toledo…

A palabra acequia tamén tivo incidencia na toponimia. Segundo Gonzalo Navaza, o meu Cequeliños podería provir dun primitivo cequios que recibiu dous diminutivos -elos e -iños.

Por que, daquela, proscribir esta palabra na nosa lingua? Eu recomendo usala e engadila ao amplo campo léxico que as canles teñen en galego: cal, caneiro, acueduto, calexa, caldeira, levada, quenlla, canal, birta, regadoira…

Como lle chamas ti aos canos da auga?

Topónimos do estranxeiro

No traballo xornalístico en galego, a toponimia ten máis importancia da que se pensa. É Nova York, Nova Iorque ou New York? Dicimos Kenia ou Quenia? Pakistán ou Paquistán?

Segundo a teoría filolóxica, o galego admite que escribamos “á galega” os nomes de lugar estranxeiro ou ben que respectemos o topónimo na lingua orixinal. É dicir, poderemos escribir Lión en troques de Lyon ou manter inalterado o nome da cidade francesa.
Se seguimos a liña da tradución ao galego teremos que dicir Badaxoz, Baraxas, Xibraltar, Tánxer, Xénova, Ancara, Toquio, Os Ánxeles… Tamén Río de Xaneiro, Reiquiavik, Gotemburgo, Bruxas ou Catar.

A min esta solución paréceme curta de miras e un tanto antiga. Primeiro porque non me gusta impoñerlles grafías aos outros cando non quero que o fagan cos topónimos galegos. Barajas é Barajas; Baraxas é un invento, polo que case mellor sería chamarlle Baraghas, se o problema é o j.

Segundo, porque os galegos saben pronunciar grafías do exterior sen precisar cambiar a ortografía dun topónimo. Lyon presenta algunha dúbida? Ou Qatar?

E por último, que facemos con topónimos como Las Vegas? Dicimos As Vegas, As Veigas? E con Texas? Tellas?

Do meu punto de vista, cómpre respectar ao máximo a grafía orixinal e só facer adaptacións nos casos nos que a historia das relacións internacionais de Galicia mudara o uso cotián deses nomes. Por exemplo, a cidade belga de Brugge non ten por que traducirse como Bruxas, tradución literal da forma castelá Brujas, que si ten sentido porque Flandres foi parte do Imperio español hai 500 anos. Igual caso é o de Den Haag, nos Países Baixos, traducido a un A Haia, calco do español La Haya. Podemos estender o concepto a Mainz (Maguncia, en español), Trier (Tréveris en castelán) ou Belgrado (o nome máis acaído en galego sería Beogrado).

Isto non significa que non se poidan traducir aqueles topónimos con maior relación connosco. Hainos obvios, caso de Xenebra, Xénova (cidade coa que Galicia ten comercio desde o século XIV), A Habana, Bos Aires, Múnic, Veneza, Zúric, Colonia, Milán, Bruxelas ou Lausana. Pero tamén cidades que teñen un nome galego propio diferenciado: Guipúscoa, Biscaia, Alacante, Moscova, Beixing, Istambul ou os máis “exóticos” Antuerpe (Amberes en castelán), Capetón (Ciudad del Cabo/Capetown) e Londón, topónimos vivos na fala mariñeira, realmente a nosa meirande armada e diplomacia universais.

Unha terceira forma é a das cidades cun Nova (New) diante. Para manter a tradición prefiro Nova York, Nova Orleáns ou Nova Caledonia.

Para os demais casos, non doe usar o topónimo orixinal coas licenzas ortográficas oportunas nos casos de linguas grafadas con alfabetos distintos ao latino: Tesalónica e non Salónica, Xanghai e non Shanghai… Pero por que non Torino, Castelló, Maó, Eivissa, Brasília…

Que opinión tendes vós?