Exquisito e esquisito

O dicionario da Real Academia Española define o adxectivo exquisito/a así: “De singular y extraordinaria calidad, primor o gusto en su especie”.

O dicionario da Real Academia Galega defíneo así: “1. De sabor fino e delicado, agradable ao gusto (apetitoso, delicioso, suculento). 2. De gran finura e delicadeza, que causa boa impresión (refinado)”.

Pola súa parte, di o Estraviz (coa grafía de esquisito/a): 1. Achado con dificultade ou raramente. 2. Delicado. Raro. 3. Elegante. 4. Extravagante. Maníaco, excéntrico.

En portugués non existe exquisito, senón esquisito. O Priberam define o adxectivo deste modo: “1. [Pouco usado] Que tem requinte, muita qualidade ou que é bem acabado (ex.: esquisita elegância). 2. [Pouco usado] Que não se encontra com facilidade. 3. Que se destaca da maioria; que não é vulgar. 4. Que desperta estranheza ou que é difícil de explicar (ex.: ouviu uns sons esquisitos; sensação esquisita). 5. Que tem aparência estranha ou desagradável (ex.: animal esquisito). 6. Que é difícil de satisfazer ou que tem caprichos (ex.: ele é muito esquisito com a comida).

Como vemos, é unha palabra que reúne bastantes significados. No latín, exquisitu definía algo refinado, e é lóxico que ese sentido permaneza na lingua culta, pero na lingua popular galega gañou outros, especialmente o da sexta acepción do Priberam: caprichoso, difícil de satisfacer. Así o recolleu Elixio Rivas (grafado esquisito) no seu glosario Frampas (2001): escollido (irónico); é dicir, alguén que vai de refinado, mais na realidade é outra cousa. Unha sorte de forma enxebre para snob ou para o castelán remilgado.

Coido que no galego deberiamos diferenciar exquisito/a de esquisito/a. O sentido latino e castelán poden manterse coa forma culta e o sentido vivo no galego oral desenvolverse na forma evolucionada. Así poderiamos dicir: “Fuán de Tal é tan esquisito que é quen de requicharlle o fociño ao prato máis exquisito”.

Morriña

Pregúntome por que desde hai un tempo varios conceptos están a mudar o seu nesgo valorativo. Anteriormente referinme á frase feita “mover os marcos” e hoxe quero facelo co termo morriña.

A conta de que desde diferentes eidos se intenta resignificar esta palabra para darlle un ton positivo. Este intento, que non pasa por ser un recurso comercial, evidencia, por desgraza, que os seus promotores non son galegofalantes, non reflexionaron nin se interesaron polo real significado dos lemas que escollen. Son publicistas casteláns que usan o galego coma unha lingua morta, como un elemento folclórico que se pode utilizar para nomear produtos e experiencias. Igual que os estadounidenses reducen as culturas orixinarias cando escollen bautizar como tomahawk un dos seus mísiles, a cultura dominante condena os galegos a ter que tragar como positivos conceptos que sempre foron considerados negativos.

Morriña é unha palabra que para o castelán pode ter sensacións positivas. As sensacións positivas de quen nos observa desde fóra e desfruta encaixonándonos en categorías que lles son atractivas: a cultura galega, para este pensamento colonial, é triste, chorona, sentimental, neboenta e pechada. Estes cualificativos pódenselle aplicar ao outro, mais os galegos non podemos caer nesa cilada, a non ser que o fixésemos mediante un proceso de reapropiación de significados, algo para o que non temos capacidade porque aínda non manexamos autonomamente a linguaxe no espazo público.

Ben ao contrario, os que manexan o espazo lingüístico público son os de sempre, e de aí que se poida utilizar morriña cun nesgo positivo. Ningún destes publicistas se molestou en buscar a definición da palabra. Non é cousa de aborrecer, polo que só cómpre analizar a entrada morriña no mellor dicionario galego actual, o Estraviz. Transcribo o texto á norma RAG:

(1) Saudade forte e melancólica, nostalxia, tristeza, sobre todo a causada por estar lonxe da terra natal.
(2) Melancolía, nostalxia.
(3) Indisposición para axir; preguiza, prostración, falta de ánimo, de vontade.
(4) Conxunto de restos de materia orgânica, ou restos de organismo em decomposición.
(5) Sucidade por falta de aseo.
(6) Fedor, cheiro desagradábel, repugnante.
(7) Sarna, doenza epidémica do gando ou doutros animais.
(8) En persoas, achaque, malestar ou doenza non especificada.
(9) Miseria.
(10) Insistencia.
(11) Chuvia leve, fina, especialmente aquela que dura moito tempo.

Só cunha ollada é doado discernir que o campo semántico da morriña é dos máis negativos da lingua galega. Relaciónase coa dor, coa enfermidade, coa pobreza, coa porcaría e coa tristeza. Ninguén querería entrar nun bar ou ir a un festival de música cuxo nome lle recordase a todo iso. Só a partir dun grao cero de coñecemento do galego se pode impulsar un cambio tan profundo, só nun ambiente no que a lingua galega cada vez pinta menos pode ter éxito esa atribución.

En Galicia, contra a tradición galeguista, que puxou por capacitar o idioma e facelo autónomo para chegar a todos os eidos, é dicir, recobrar a independencia cultural que o galego tivera antes da imposición castelá, sempre brillaron voces e estratexias colectivas que buscaron que o galego se conveterse non máis ca nun acento, unha especie que lle dese sabor á cultura hexemónica, a española. Eis o caso de Emilia Pardo Bazán, hoxe tan reivindicada, ou de La Voz de Galicia e Estrella Galicia, que chegou ao punto de usar a letra do Himno Galego como eslogan para vender alcol.

Nesta guerra cultural, o galeguismo segue perdendo.

Obrigado, obrigada

Nas últimas semanas a palabra “obrigado” como fórmula de agradecemento está a ter un protagonismo inusitado. O deputado no Congreso español polo BNG, Néstor Rego, converteu o seu uso nunha especie de bordón dialéctico que, coma unha pelota de tenis, foi rebotando entre algúns dos seus compañeiros no hemiciclo. Os socialistas Pedro Sánchez, presidente do goberno central, e Meritxell Batet, presidenta da cámara, empregárono nalgunha ocasión como xeito cortés de deferencia co pobo galego, mentres que deputados da ultradereita advertiron de que obrigado é unha palabra portuguesa, non galega. Por exemplo, o deputado de Vox Iván Espinosa de los Monteros, queixouse de que se use o “obrigado” e non as formas “grazas e graciñas”. Até que punto teñen razón Rego ou Espinosa de los Monteros?

Agora mesmo a fórmula de agradecemento case unánime na lingua viva e máis histórica do galego é “grazas” e o seu derivado “graciñas”. Grazas xa se utilizaba como fórmula de agradecemento no século XIII e está incluído na colección de voces galegas de Frei Martiño Sarmiento, no século XVIII. Mais a partir do século XX, nos dicionarios históricos xa se recollen “gracias. ” e “obrigado” como fórmulas de gratitude. Outras son “agradecido/agradecida” ou “benzón/benzóns”, coa súa variante beizón

Arestora, obrigado non aparece con ese significado no dicionario da RAG, mentres que grazas si o fai no Estraviz. Cando se asinou o Acordo Ortográfico a primeiros de século mudouse “gracias” por grazas. Conscientes os asinantes daquel acordo da dificultade de mudar unha fórmula tan arraigada entre os galegofalantes, propuñan “suavizalo” optando por “graciñas”, moi común en todos os rexistros da nosa fala e menos “estraño” ao oído. É interesante comprobar como naquel momento, mentres se incorporaban ao galego culto varias formas até ese momento consideradas mortas en galego mais moi vivas en portugués, caso de após ou porén, entre outras, non se facía mención ningunha a “obrigado”.

Foi o movemento reintegracionista, do que Néstor Rego forma parte, quen impulsou a fórmula que a maioría da cidadanía percibe como portuguesa fronte á forma máis asentada na propia Galicia. En determinados ambientes “obrigado” é de uso cotián, incluídas fórmulas cariñosas coma “obri”. Mais fóra deses círculos o dominio de “gracias” e graciñas é total. Grazas, a pesar dos anos, segue a verse como un cultismo e o seu uso, incluso entre galegofalantes conscientes e/ou escolarizados é minoritario. Polo tanto, a comunidade de fala galega terá que decidir se seguir a puxar pola restitución da forma grazas ou optar polo “obrigado” e “obrigada”. E todos debemos ser conscientes de que é moi complicado manter a comuñón entre unha comunidade de falantes e os seus líderes se estes ignoran por sistema as súas percepcións, aínda que estas non sexan exactas. Que moita xente galegofalante perciba obrigado como un lusismo talvez innecesario non é sinal de ignorancia, mais ben de lóxica atendendo á evolución e historia de ambas fórmulas na nosa lingua. E tamén é importante que esa mesma comunidade perciba que na lexítima e necesaria procura de restituír o galego xenuíno e evitar a súa perda léxica só se primen as palabras de uso frecuente en portugués. Primeiro porque o noso cadal léxico é inmenso e nin sempre coincide co portugués, cuxa historia lingüística consistiu, ademais, en “corrixir” moita da súa alma galaica co fin de lograr un rexistro estándar máis manexable desde Lisboa. É dicir, que non estaría mal que os deputados nacionalistas galegos, tal e como con obrigado, difundan en Madrid beizón, por exemplo.

Obrigado e obrigada porque, a pesar de que o propio Estraviz ignora a forma feminina, a fórmula si se modifica segundo quen agradeza sexa masculino ou feminino. En Portugal é corrente escoitar “obrigado” en bocas de mulleres mais non ocorre o mesmo no Brasil. Polo tanto, o correcto é empregar obrigado ou obrigada.

Como última curiosidade, algúns dicionarios recollen como significado de obrigado o de carniceiro. Parece ser que, por extensión, chamóuselle obrigado a aquel encargado de abastecer unha localidade de alimentos.

Os pronomes e o complemento indirecto

Na lingua galega o complemento (ou obxecto) indirecto sempre se introduce co seu correspondente pronome. É unha característica moi viva da nosa fala que debemos manter a pesar de que ser unha construción sintáctica diferente ás linguas próximas. Polo tanto diremos: “Estoulles buscando audios aos meus pacientes” ou “Estou buscándolles audios aos meus pacientes” e non “Estou buscando audios aos meus pacientes”.

Os pronomes de complemento indirecto son me, che, lle, nos, “vos e lles. Cada un deles ten relación cunha persoa verbal. O único que presenta dificultades, tanto na fala coma na escrita, é, loxicamente, o máis distante á primeira persoa, os pronomes de terceira persoa. É habitual utilizar ese “lle” non como un pronome senón case coma unha partícula estática. É cada vez máis corrente ver o seu uso como un elemento fixo na frase. “Cominlle toda a vantaxe aos meus rivais”. “Descontáronlle o 30% por seren médicas”. É posible que a confusión se dea cando na frase o obxecto directo é singular. Mais hai que recordar que o pronome combina en persoa e número co obxecto indirecto. Polo tanto, nestes casos son “os meus rivais” e “as médicas” o obxecto indirecto, a parte da frase sobre a que recae a acción do verbo: “Cominlles toda a vantaxe aos meus rivais”. “Descontáronlles o 30% por seren médicas”.

Cando combinamos un pronome de obxecto indirecto con un de obxecto directo (o, a, os e as), debemos contraelo. Con lle obteremos: llo, lla, llos e llas. Con lles: llelo, llela, llelos, llelas. “Envéxolle o coche a teu pai”, “Víchesllo?”. “Déronlles a subvención ás apicultoras?” “Déronllela”. “Os servos non só lles criaban os porcos aos frades senón que tamén llelos sacrificaban e salgaban”.

Hai un tipo de pronome de obxecto indirecto que opera igual mais que non ten esa función na frase. É o pronome de interese e funciona para expresar a persoa subxectivamente afectada pola acción verbal. Debemos utilizalo porque tamén é un dos trazos idiomáticos propios do galego: “Choveunos a tarde toda”. Neste caso quen expresa a frase non se refire a que choveu por el e os demais senón que procura demostrar a súa afectación pola chuvia. A nivel gramatical se a frase fose: “Choveu a tarde toda” non habería cambios mais si muda o significado expresivo.

Outro pronome que pode confundirse con un de obxecto indirecto é o pronome de solidariedade. Este pronome, xenuinamente galego, é unha falsa forma de obxecto indirecto que implica afectivamente o noso interlocutor na acción do verbo: “A presidenta non lles é nada parva”.  “Funvos correndo para nada”. Nestas frases, igual que sucede co pronome de interese, a función gramatical é prescindible aínda que o seu uso marca a expresividade do que se di.

Os pronomes de interese e solidariedade pode ir xuntos na mesma frase. “O gato cómechenos ben pouco!”

O pronome de segunda persoa, che, cada vez presenta máis dificultades por ser propio do galego e non existir en castelán nin en portugués. Por falta de oído pódese acabar usando un te como pronome de obxecto indirecto. Hai dous trucos que nos axudan a saber se debemos usar te ou che nunha frase.

Tomemos esta frase: Prestouche a empanada ou Prestoute a empanada?

Poñamos a frase en terceira persoa: Prestoulle a empanada ou Prestouna a empanada? Prestouche e prestoulle, claro xa que a acción do verbo recae sobre ti e non sobre a empanada

Nas frases que teñen obxecto directo podemos convertelo en suxeito paciente e introducir o verbo en pasiva: “O neno bícate” pode converterse sen problema en “Ti es bicado polo neno” mais non podes dicir “A empanada foi prestada por ti”.

De todos os xeitos, na maior parte de dicionarios e gramáticas é posible coñecer se un verbo é transitivo ou intransitivo, é dicir, se pode ou non combinar cun obxecto directo. Prestar, por exemplo, con ese significado da frase anterior, é intransitivo. Outros verbos intransitivos son faltar: “Faltouche, faltoulle ao respecto”; vir: “Veuche, veulle o sono” ou morrer, entre outros moitos. “Mórrenche, mórrenlle todas as plantas”.

 

 

Como engadir un pronome átono a un verbo

Consultaba hai uns días Meu como saber que forma toma o pronome átono cando se acopla a unha forma verbal nunha frase na que actúa como complemento directo. Como é? Eles comen churrasco pasa a ser Eles cómenno? Marcos le un libro; el leo, lelo?

Ben, expliquemos a regra, que é sinxela de aprender.

Case en todos os casos, o pronome átono (a, as e o, os) aparece apegado ao verbo así. “Maruxa compra unha boneca: Maruxa cómpraa”; “A avoa vive as festas; a avoa víveas”.

Mais hai casos nos que temos que empregar outras formas:

-Cando a forma átona se engade a unha forma verbal rematada en -s ou -r ou xunta ao adverbio u usamos as formas -la(s) e -lo(s). “Teimaches en correr a maratón; teimaches en correla”. “Tomas o café?; tómalo”. “Dis para ti, hai esperanza, mais ula?”

-Nos casos de verbos que rematan en ditongo, empregamos -na(s) e -no(s). “O can mordeu a túa tía; o can mordeuna”. “A Rosa partiu os garabullos; A Rosa partiunos”.

Ás veces vemos que neste caso, na fala hai fenómenos de redución: “Moredeua”, “Partíua”. Quizais por hipercorrección, nalgúns casos na escrita hai que duplica o n: “Mordeunna”. Isto débese, na miña opinión, á confusión entre a forma átona do pronome de terceira persoa coa forma átona da primeira persoa do plural xunto a formas verbais rematadas en -n. “As nenas rin as nosas grazas; as nenas rinnos as nosas grazas; as nenas rínnolas” (reparemos en que o complemento directo -as toma un l debido a que a forma rinnos remata en -s).

Aínda que tamén se estende o fenómeno a formas verbais que rematan en -n e que duplican innecesariamente a consoante final. “Nese obradoiro reparan cadeiras estragadas; nese obradoiro repárannas (cando simplemente debemos incorporar a forma átona -as, sen máis: repáranas).

E mais

Na anterior entrega deste blog falei da conxunción copulativa e. Hoxe falo da locución e mais.

En galego temos opcións xerais para sinalar nunha frase a acumulación de varios elementos, ben en positivo ben en negativo. “Os gregos e os troianos pelexaron duros nas praias de Asia Menor”. “Nin as gregas nin as troianas pintaron moito na decisión de iren á guerra”.

Tamén podemos empregar, segundo o contexto, a forma mais, si, sen acento. Velaquí a complicación porque adoitamos confundir a conxunción co adverbio, que si leva acento: máis. Vexamos a diferenza: “Paulo mais Pedro construíron a igrexa cristiá primitiva”. “Paulo máis ca Pedro construíu a igrexa cristiá primitiva”. O máis adverbio sempre intervén en frases comparativas cando reúne dous elementos na frase. “El máis ca min está sufrindo pola nosa separación” fronte a “Ela mais eu sufrimos pola nosa separación”.

Outra posibilidade de confusión é co mais que actúa como conxunción adversativa aínda que nese caso é a propia construción da frase a que nos axuda a entender o significado. “Fun á praia mais non me bañei”.

Na fala oral, case sempre esta conxunción copulativa mais aparece dentro dunha locución con e, en realidade a forma máis habitual de indicar esa acumulación de elementos e que ten a virtude de evitar as cacofonías que poderían xurdir se utilizásemos unicamente o e. “Ti e eu” pero tamén “Ti e mais eu”. Menos común pero igualmente correcta é a forma a mais. “Ti a mais eu”.

Debemos lembrar que a forma mais neste contexto contrae na lingua oral coa segunda forma do artigo. “A canela e mailo xenxibre vanlle moi ben a esta bica”. A normativa permite esa contracción tamén na escrita mais logo da reforma do 2002 recomenda usar as formas plenas. “A area e mais a brisa favorecen o bronceado”, aínda que pronunciemos igualmente maila.

Ti i eu

A conxunción copulativa en galego é e. Sempre. En todos os casos, pase o que pase antes ou despois na frase na que vai incluída.

Nunca escribiremos “Ti i eu” aínda que pareza que se produce unha cacofonía ao pronunciar “Ti e eu” porque unha cousa é a escrita e outra a fala, onde, nalgúns casos, como nesta frase que veño de reproducir, si que pode modificarse o son da conxunción e por outro que permita adaptarse ao seguinte fonema.

Isto non significa que sexa galego xenuíno pronunciar sempre a conxunción e co son i, como escoitamos acotío. Por que sucede este fenómeno? Para o profesor Xesús Alonso Montero, é síntoma de castelanización. El considera que hai unha influencia clara do y sobre determinados galegofalantes (tanto neofalantes como falantes de galego de sempre). Outras voces consideran que este cambio vocálico é causa dunha relaxación do e pechado cara ao i, como ocorre con outros casos da expresión oral galega. Por exemplo, nalgunhas comarcas de Galicia, o imperativo dos verbos da segunda conxugación pasan do o pechado ao u: “Murde!”. “Cume e deixa de palicar, ho”. Tamén formas como iste ou il responden á erosión das vogais pechadas.

Sexa como for, malia que na frase haxa unha palabra a continuación do e que tamén empeza por e, nunca usaremos i. “Van vir comigo este e este”. “Eduardo e Henrique son curmáns, non cuñados”.

Influenza

Cando no 2002 se aprobou a nova normativa do galego, que segue rexendo, incorporáronse algúns cambios en determinadas terminacións. Especialmente confusos foron os que pasaron de ser -ncia e -cia a -nza e -za. Por exemplo, perseverancia pasou a ser perseveranza e gracia e desgracia a graza e desgraza. Entendeuse, con este cambio, que o galego culto estándar recuperaba formas propias desde o Medievo que cumpría restituír. É dicir, a modificación acometeuse palabra por palabra para realmente diferenciar aquelas que sufriran esa erosión (do -cia ao -za) das que, polas súas concretas circunstancias, levan menos tempo no noso idioma ou non se adecuaban ás  premisas para o cambio.

Eis o caso de constancia, non constanza (si existe Constanza como nome propio, utilizado na Idade Media, de orixe italiana), relevancia (non relevanza) ou falacia (e non falaza). Non existen regras que ditaminen cales teñen unha ou outra terminación. É máis doado memorizar a listaxe de palabras que cambiaron a pronuncia.

Hai algún caso onde conviven ambas as terminacións, que marcan diferente significado. Velaquí o caso de influencia e influenza. Por contaxio do cambio normativo de hai case 15 anos, moitas persoas galegofalantes empregan, case sempre na escrita, a forma influenza, por considerala máis galega ca influencia. Seguramente non saben que é en realidade a influenza.

A palabra influenza é en realidade un italianismo. Etimoloxicamente ten a mesma orixe ca influencia, é dicir: “capacidade para influír”. Cando no século XVI se estendeu unha peste moi específica, caracterizada por altas febres, trastornos respiratorios, dor en todo o corpo e alto índice de contaxio, médicos e doutores da Igrexa daquel tempo consideraron que, ao igual que acharan coa peste negra e outros andazos, aquela doenza proviña da influencia dos astros, concretamente das estrelas, sobre os seres humanos. Esa influenza confundiuse coas outras pestes durante séculos. Os cronistas explicaban que en tal ou cal territorio se espallara unha peste ou unha influenza. Utilizábase unha precaria profilaxe para evitar o contaxio, ao pasar o mal recontábanse os mortos e dobrábanse as ofrendas ao san Roque (patrón contra as pestes a partir do Renacemento, cando lle tirou o “ministerio” a san Sebastián) e andando.

Até que chegou no 1918 unha influenza moi específica. Foi daquela cando se alcuñaron termos como influenza ou gripe española, malia que está demostrado que a orixe da pandemia estivo nos EUA e que foron os soldados mobilizados nese país para a I Guerra Mundial que se libraba nos prados de Bélxica e Francia os que transportaron o mortal virus. A influenza desatada nese tempo foi letal. Non se coñeceu unha taxa de mortaldade tan alta desde a peste do 1348 e as palabras gripe e, sobre todo influenza, quedaron no campo semántico do mal, do terror.

Hoxe, gripe xa non é unha palabra que asuste e para facela maligna de verdade hai que poñerlle algún cualificativo á beira: gripe porcina, gripe aviar, gripe A… Mais poucas veces reparamos nun dato: morre máis xente de gripe ca de ébola no mundo. En Galicia, no 2015, morreron 57 persoas por esta doenza. O virus da influenza é dos máis cambiantes, de aí que non haxa unha vacina definitiva para combatelo. Así que cando digamos que “Galicia está baixo a influenza do outono” pensemos ben no que queremos dicir.

Fai bistés

En Vigo hai un local, no casco vello de abaixo, chamado Fai Bistés. Forma parte do novo boom da zona de Viños da capital atlántica e combina estética moderna coa procura desa esencia única que faga que vigueses e turistas escollan entrar nel no canto de iren a calquera das outras ducias de locais da zona.

Mais en realidade, o Fai Bistés ten historia. Abriu hai máis de 50 anos e o seu nome é dos que se consideran “a posteriori”, é dicir, seguramente nomeado pola clientela que sabía que naquel recanto “facían bistés”, é dicir, servían proteína entre poboación cansa, do traballo ou da festa. Na miña casa sempre conta meu pai que unha noite de marcha, nos primeiros anos da década do 1970, acabou singradura noctámbula alí, papando un bocadillo de bisté que lle debeu saber tan a gloria que ducias de anos despois segue a recordalo con nostalxia.

O bisté é, segundo o dicionario da RAG, unha porción magra de carne en forma de tallada de pouco grosor, especialmente de vaca. O nome é unha galeguización do inglés beef steak e está moi vivo na lingua oral.

A norma permite tamén a forma filete, que define calquera tallada de pouco grosor, tanto de carne coma de peixe. Mais na rúa a forma filete usouse en exclusiva durante moito tempo para definir o corte do peixe, especialmente da pescada. Mais a influencia madrileña nas carnizarías, cada vez máis doado grazas ao control das grandes superficies, estendeu a forma filete tamén ás porcións de carne.

Bisté é, polo tanto, unha forma galega xenuína, reivindicada por escritores do talle de Xosé Luís Méndez Ferrín. Mais tamén unha palabra tótem entre os que bordeamos os 40 anos. As primeiras xeracións sobrealimentadas da historia recente de Galicia medramos con nais que veneraban o poder da proteína para romper o “teito de cristal” da altura media dos nosos pais. O bisté como símbolo do progreso nun país que adoraba as frebas (ou febras, o equivalente do bisté no lombo do porco). Na miña infancia había un anuncio que dicía que catro petit-suisses alimentaban coma un bisté. Na miña casa dábanmos de merenda, por se acaso o bisté das doce non tivera proteínas suficientes.

O infinitivo conxugado

En galego temos recursos gramaticais específicos que, por causa da diglosia co castelán, están en risco de se perder ou sofren modificacións entre moitos galegofalantes que os coñecen pero que logo non son capaces de reproducilos. É o caso dos verbos compostos. Cada vez máis se escoita entre persoas que falan acotío a nosa lingua formas castelás tales como “eu había visto esa película” ou “Houberamos vido antes de sabelo”. En moitos casos, quen así se expresa nin sequera advirte de que esas formas son estrañas ao galego. É o que se chama castelanismo gramatical.

Mais hoxe quero falar doutro fenómeno quizais non tan evidente: o infinitivo conxugado.

O infinitivo conxugado non existe en castelán. É un elemento na nosa expresión que a dota de maior profundidade e precisión e que permanece vivo na maior parte das comarcas do país. A teoría xa se coñece. No idioma galego, o infinitivo flexiona en varias persoas e aparece así marcado cando a frase cumpre unha serie de condicións.

Nace natural cando o infinitivo e o verbo principal teñen un suxeito distinto: “Foi marchardes vós e empezar a festa”. Tamén cando nunha frase aparece o infinitivo antes do verbo principal. Neste caso, aparece xeralmente introducido por unha preposición. “Para convenceren os socialistas, os populares só teñen que ameazar con novas eleccións”. Cando durante unha frase hai moita distancia entre o verbo principal e o infinitivo, co cal pode non quedar claro cal é o suxeito. “As empresas chinesas adquiren patrimonio industrial galego como aposta de futuro por consideraren que ten unha boa razón calidade-prezo”.

En cambio, non podemos conxugar o infinitivo cando estea subordinado directamente ao verbo principal: “Deben coidar (non coidaren) as persoas dependentes”. “Tes que cociñar (cociñares) ese prato de pasta que tanto me presta”.

Como consecuencia da transmisión irregular (con ruído ambiente) do galego de xeración en xeración, moitas persoas galegofalantes saben que existe o infinitivo conxugado pero non saben flexionalo. As formas erroneamente utilizadas máis comúns son a segunda persoa do singular e a terceira do plural. “O neno veu para aprenderen a debuxar”. “Dous días levo sen durmir, para seres exacta”.

É moi útil reparar un tantiño no uso do infinitivo conxugado. Melloraremos a expresión, farémola máis eficiente e permitiremos que un recurso que só manteñen o napolitano e o húngaro a maiores da familia de linguas galegoportuguesa siga vivo.