Rato

O outro día recibín un whatsapp inquietante: “Teño un rato morto”. Nos 30 segundos que pasaron até a chegada da segunda mensaxe pensei: Como puido coarse un rato nun coche? Por que o ten consigo? A mensaxe era dun amigo meu que viña de Vigo co que quedara unha hora e media despois para parolar. Aínda sen desvelar o misterio do rato morto, chegou a conclusión da frase: “Podes quedar antes?” Nin roedor nin funeral. O tal rato morto era simplemente un anaco de tempo libre imprevisto.

A palabra rato en galego ten varias acepcións. A máis común é a de substantivo que define un pequeno roedor da familia dos múridos de rabo longo e delgado. A partir do animal hai significados metafóricos como rato de biblioteca ou rato de sacristía. Por semellanza co animal, rato tamén define na lingua común varias especies de peixes e coñécese como rato de muíño ou rata de auga un roedor cuxo nome científico pode ser arvicola terrestris ou arvicola amphibius, semellante ao castor e que nalgúns lugares recibe o nome de aguaneira.

Para quen teña curiosidade enciclopédico, recoméndolle que lea a definición de rato do Eladio, o único dicionario con esa vocación que de momento existe na nosa lingua.

Rato ou punteiro é o dispositivo electrónico que ligado a unha computadora permite o desprazamento análogo dos nosos movementos sobre el mediante un cursor na pantalla. En orixe o nome de mouse en inglés tivo a ver pola semellanza coa forma do animal. Hoxe en día tamén recibe tal nome incluso o trackpad, a superficie situada polo xeral na parte máis próxima ao usuario nun ordenador portátil que permite dirixir co movemento dos dedos o devandito cursor. Na lingua mariñeira, un rato é unha pedra afiada que corta as amarras.

Como adxectivo, un rato pode definir unha persoa que rouba mais en tempos tamén definiu persoas con dentamia prominente ou pequeno tamaño, no físico, ou esguías e pouco sociables, no psicosociolóxico. É posible que algún destes significados, a través de alcumes, se convertese en apelido. A día de hoxe lévano 18 persoas en Galicia, repartidas entre Verín e Vigo.

Un matrimonio rato é aquel non foi consumado. Parece ser que provén dunha acepción do adxectivo rato (hoxe en desuso) equivalente a confirmado. Nesa figura legal do dereito civil buscábase subliñar que ese matrimonio fora celebrado con garantías legais e de xeito lexítimo pero que ao non se dar sexo entre os contraentes podía ser anulado pola xustiza canónica.

O que non é en galego un rato é un espazo de tempo, polo xeral curto aínda que indeterminado. Ese castelanismo, cada vez máis estendido, substitúe formas propias como pedazo, anaco, intre, momento, bocado, tempo, tempiño… “Teño un tempiño morto”, debeu dicirme o meu amigo para non crear en min tanto misterio co conto do rato.

Sobre o uso de rato en castelán e galego (neste caso mellor dito, brasileiro) aínda me pasou unha anécdota. Eu teño familia en São Paulo. Cando a fun visitar por primeira vez, no 1998, aínda vivía un primo meu que se chamaba Rodrigo e que vivira unha tempada longa en Andalucía. Como quería recordar comigo aqueles tempos, sempre me falaba en andaluz, con moita graza. E claro, o rato saía na conversa ás veces. En canto falaba comigo, os seus amigos paulistas intentaban comprender que me falaba. Un deles meteuse no medio do parrafeo e dixo moi incomodado: “Rato, rato, rato. Quem é rato cá, quem? Ratos vocês que tão aí com esse papo furado que nem os ratos, fru-fru, fru-fru”. O Rodrigo explicoulle que era un rato en Málaga pero aínda así o home non quedou conforme de todo.

Lavavaixelas

Hoxe reparamos na cociña. En moitas casas, nas que se come nesa habitación, é espazo para a conversa e, polo tanto, para a lingua. Mais hoxe ficamos no recanto máis silencioso, onde só se sente o tintineo dos pratos e vasos e o motor da máquina a lavar; canto máis modernas, menos barulleiras.

En galego, esa máquina non se chama lavavaixelas senón lavalouza. Debemos empregala con xénero feminino. “Non prendas a lavalouza até que estea chea de todo”. Loxicamente, lavavaixelas é un castrapismo, un mal calco do castelán lavavajillas.

Quere isto dicir que vaixela tamén é unha palabra incorrecta? Non. Podemos utilizala como sinónimo perfecto de louza pero sempre en rexistros máis cultos ou específicos. Por exemplo, é un tanto solemne dicir: “Vou lavar a vaixela” pero si podemos dicir: “Regaleiche diñeiro pola túa voda porque en cuestión de vaixelas, é mellor escoller cadaquén a súa” ou “O Pazo de Versalles garda unha valiosísima colección de vaixelas francesas do século XVIII”.

Para gardar ou poñer a escorrer as pezas da louza, o galego tamén ten unha palabra propia: louceiro. Nalgunhas comarcas usan as variantes tamén correctas de cunqueiro ou alzadeiro.

Se o moble só se usa para gardar pratos, copas e demais louza, xa seca, podemos empregar ademais chineiro. Esta palabra debe ser moderna en galego xa que en moitas casas se di á castelá, chinero.

A lacena é ben un oco de obra dentro das cociñas que serve como andel para gardar cousas ou unha parte do chineiro que conta con baldas e porta. Por extensión, podemos chamarlle lacena ao propio moble chineiro.

Polo xeral, a lavalouza está perto da pía, é dicir, o oco onde se lava a louza a man. En galego tamén podemos chamarlle vertedoiro, non fregadeiro, palabra considerada un castrapismo. Si podemos usar o verbo fregar neste contexto. “Na repartición de tarefas, non sei como fixo pero ao final só ten que fregar a louza”. O campo léxico de fregar aínda se amplía ao obxecto co que lavamos. Amais de estropallo, esa pequena porción de material sintético (en tempos foi esparto, hoxe xa non) pode denominarse fregador, fregaduxo ou freganzo. Non debemos empregar en ningún caso o castelanismo salvaúñas para definir a esponxa que leva incorporado un estropallo. Tamén nese caso podemos empregar fregador ou directamente esponxa.

A baeta, en tempos, definía un tipo de tea basta e cuberta de pelo que non valía para vestir, polo que se empregaba en mesteres máis básicos. Un deles o de limpar e secar a pía. Hoxe unha baeta é directamente ese trapo permanentemente húmido, case sempre de cor amarela ou alaranxada.

O outro trapo que usamos na cociña, o que serve para non nos queimar coas cazolas ou para secar a louza, ten en galego moitos nomes. Amais de trapo ou trapo de cociña podemos usar mulido, rolla ou rodela.

Falaba de cazola. Esa é unha das moitas palabras que podemos utilizar para definir os recipientes metálicos ou porcelánicos onde cociñar. Na miña casa usouse sempre o metonímico porcelana. “Teño unha porcelana de macarróns que se van derramar”. Non se admite no galego estándar. Segundo a forma debemos empregar unhas palabras ou outras. Se o recipiente é cilíndrico usaremos pota, cazarola ou ola (por exemplo, o recipiente onde se fai o caldo ou tamén se cocen verduras, por exemplo, unha ola exprés). Se é redonda e baixa, chamarémoslle cazola. De ser de barro e ter a barriga e a boca anchas, o nome é pucheiro. Unha versión do pucheiro con tres pés que quedou en desuso ao desapareceren as lareiras era o pote.

Se é máis larga ca alta, o nome propio é tarteira. “Esta tarteira de ferro faime uns arroces bárbaros”. En galego admítense tanto paella coma paelleira, co significado de tarteira de moi pouco fondo útil para facer arroz ao estilo valenciano.

O cazo e o cazolo son utensilios de pequeno tamaño que se empregan para ferver líquidos ou cociñar cantidades moi pequenas. Diferéncianse no tamaño. A pesar de ser contraditorio dado o sufixo diminutivo, o cazolo é maior ca o cazo.

As tapas das tarteiras e demais cazolas tamén se poden chamar tampas. Na miña casa son rollas, igual ca os tapóns das botellas. Mais ese significado non aparece nos dicionarios máis coñecidos agás en dous, no Estraviz e no vocabulario que recolleu ese sabuxo de palabras en perigo de extinción que é Elixio Rivas.

Outras pezas que non faltan no seu lugar correspondente da lavalouza son os cubertos ou servizos. Nese apartado o galego está en franca decadencia e xa case se perderon as palabras propias. Diremos culler e culleriña; garfo e coitelo. Cuchilo é un castrapismo. Unha culler grande, das que se usan para botar a sopa, chámase cullerón ou cazo. “Compra un cullerón que cullerada a cullerada non hai quen encha seis pratos!”. Tamén cando está furado e ten dentes para mellorar apañar os espaguetes se chama cullerón ou cullerón para os espaguetes. Para apañar a ensalada usaremos unha pinza. Miña nai chámalle gancholo á pinza en cuxos extremos ten dentes. En realidade, o gancholo, na Maraña e en Cequeliños, é un instrumento agrícola que ten varios dentes (polo menos catro) en curva (é coma unha culler ou unha man dentada) e serve para levantar do chan esterco, herba ou batume. A palabra gancholo non aparece en ningún dicionario e non sei como lle chaman noutros lugares nin cal é a palabra estándar para este significado.

Pasarrúa

Pasarrúa é un calco do castelán pasacalle. Alertados pola presenza desa calle inequivocamente castelá hai quen decide “galeguizar” a palabra traducindo ese termo por rúa. En realidade, esta forma é unha castrapada que debemos evitar.

O dicionario da Academia Galega recomenda adoptar o castelanismo pasacalle coa seguinte definición: “Marcha popular de ritmo moi vivo tocada nas rúas por unha banda ou charanga”. Deben considerar os académicos que ese ritmo é relativamente moderno nas nosas celebracións de rúa e polo tanto cómpre adoptar unha palabra estranxeira para definir tal práctica. Mais a pouco que investiguemos decatarémonos de que Galicia non era precisamente un lugar silencioso e inimigo das festas. Hai varias delas moi ben documentadas desde a Idade Media, celebracións urbanas nas que se cantaba e se bailaba. As rúas sempre foron escenario de música e alegría.

E turrando da palabra rúa chegamos á ruada. E lemos a definición do propio dicionario da RAG: “1. Reunión de xente, polo xeral pola noite, para divertirse con cántigas, bailes etc. 2. Percorrido que fan os mozos polas rúas bailando e botando serenatas”. Tamén aparece a palabra no Estraviz; velaquí unha das acepcións: “Diversión de xente que se reúne na rúa para cantar, bailar, etc.”

Se recorremos aos dicionarios históricos, vemos que a forma pasacalle non aparece en ningún deles. Pola contra, ruada co significado de festa, si, practicamente en todos os volumes publicados nos séculos XIX e XX. Coma case sempre, o Eladio é o máis “enciclopédico”. Amais de referir unha posible orixe prehistórica da ruada, reproduce unhas estrofas dunha sonata popular e subliña, como foi costume noutros lexicógrafos, o carácter aldeán da ruada.

Podemos concluír que nas acepcións de pasacalle e ruada coinciden o ambiente de festa, a presenza de música e o ritmo alegre que invita ao baile. Cal é a diferenza? Principalmente a presenza dunha banda ou charanga, que non se fai precisa na ruada mais si no pasacalle. É que as charangas ou bandas non participan do clima espontáneo de festa? Non son a meirande parte das veces grupos non profesionais conformados por veciños?

Entón, por que non estender un tantiño namais o campo léxico da ruada e evitarmos así ter que empregar un castelanismo? Coido que a palabra ruada, claramente galega e amplamente implantada na fala viva e literaria debería utilizarse en todos os contextos e deixarmos a un lado o castelanismo pasacalle.

 

Xauría

Xauría é un castrapismo, unha adecuación gráfica á fonética galega dunha palabra castelá, jauría. Aínda que apenas se utiliza porque incluso para os españois é unha palabra relativamente culta, nalgúns contextos aparece de cando en vez mercé ás súas connotacións, moi gorentosas para a prensa.

Unha jauría é, en castelán, un grupo de cans, ben asilvestrados ben adestrados por unha persoa para utilizalos na caza. Ese uso cinexético ampliouse durante a conquista de América, cando os invasores españois utilizaron grupos de cans para atacar, amedoñar e matar indíxenas.

Por extensión, a jauría define tamén, en castelán, un grupo de persoas que perseguen con asañamento outra persoa ou algún colectivo, por razóns diversas.

A etimoloxía de jauría é incerta. Algunhas teorías vinculan a palabra a unha pura onomatopeia do ladro canino: ghau, ghau.

E como traducimos estes significados ao galego? O Dicionario Xerais propón como sinónimo perfecto a palabra manda. Unha manda, con este significado, define un conxunto de animais da mesma especie, nalgúns casos unidos por algunha caste de xerarquía. Velaquí o significado óptimo para definir un grupo de cans, sexan silvestres sexan adestrados xa que en calquera caso estes animais se rexen por criterios xerárquicos. O dicionario Estraviz prefire matilla, tamén presente no portugués, que define especificamente un conxunto de cans de caza.

O galego non ten un substantivo específico para definir un grupo que persegue implacable a outro. Deberemos usar formas indirectas, en moitos casos cunha proximidade semántica case perfecta. “Como una jauría salieron a la prensa a denunciar inverosímiles casos de corrupción en los partidos de izquierda”. “Coma lobos saíron á prensa denunciaren inverosímiles casos de corrupción nos partidos de esquerda”.

A famosa película de Arthur Penn The Chase (literalmente, a persecución ou a caza) traduciuse ao castelán como La jauría humana; na TVG optaron por traducir o título castelán como A manda humana. Só ao considerarmos os humanos unha manda xa lle atribuímos unha connotación claramente irracional e, polo tanto, agresiva.

Habelas hailas

Hoxe chegoume un folleto do Concello de Ourense destinado a concienciar a xente de que recolla as cagalletas dos cans cando os pasean. O talentoso creativo utiliza para as bosteiras unha metáfora tan elevada que de estar meu avó Baltasar vivo diría del que lle quedou o cu descansado: Igual que as bruxas, as feces caninas “habelas hailas”.

Por desgraza, non é a primeira vez que vexo así a frase, en puro castrapo. O ditado en galego é habelas, hainas, xa que no noso idioma, o pronome únese á forma verbal con n: facelas, fanas; cuspir, cúspenas…

Habelas hailas é unha adaptación do castelán haberlas haylas, onde esa colocación do pronome é antiga e obsoleta. E de aí a dúbida: pode que sexa haberlas haylas unha tradución do ditado habelas hainas orixinalmente en galego? Se atendemos ao tópico de Galicia como terra de meigas podería ser esta unha posibilidade.

Mais tamén pode pasar o contrario porque a tradición galega das bruxas é moi recente e inexistente até que o esconxuro da queimada (nacido na década do 1920, tal e como recorda Miguel Anxo Murado) vinculou o noso folclore cun inhabitual número de bruxas per capita. Como dixen, no castelán esa forma de colocar os pronomes está en desuso pero desde non hai moito; aínda en libros publicados nas décadas do 1950 e 1960 aparecen usualmente.

En canto á galeguidade do ditado habelas hainas, en realidade recoñezo que apenas o escoitei entre os galegofalantes (pero iso non demostra que sexa unha forma allea) e si moito na televisión española. Na miña casa, cando aparecen as bruxas, é máis ben en frases do tipo: “Viume unha bruxa”; “teño unha fada”; “botáronme un bruxedo”…

Zanxar

En varias ocasións temos falado de palabras aparentemente galegas pero que en realidade son adaptacións do castelán á nosa fonética. Estas palabras conforman a base lingüística do que denominamos comunmente como castrapo, é dicir, un xeito de se expresar en galego baseado no corpus léxico do castelán.

O verbo zanxar e o substantivo zanxa forman parte do castrapo e polo tanto debemos evitalos cando falemos en galego. En castelán, zanjar ten un duplo significado: por unha banda define o acto de cavar regos ou gabias, pola outra, “eliminar todas as dificultades e inconvenientes que poidan impedir a terminación dun asunto ou negocio”. No primeiro dos casos, en galego utilizaremos formas como cavar, escavar ou gabiar. O matiz de cada significado depende do sentido da frase. No segundo significado temos que buscar formas acaídas ao contexto: arranxar, resolver, rematar, dar por terminado…

Zanjar deriva do verbo español sanjar (pouco utilizado) que define cortar carne. A orixe primeira é o francés antigo jansier, que significaba fender. Da figura de dar talladas a lingua aproveitou ese significado de rematar un tema. Por iso en galego temos outras opcións válidas como cortar, parar ou atallar. “Zanjó la polémica con la destitución de tres concejales”. “Parou (atallou, resolveu…) a polémica coa destitución de tres concelleiros”.

Desenrolo

A palabra desenrolo é desas que fan fracasar unha xornada de corrección ortográfica a través dun programa informático en calquera procesador de textos. É unha palabra galega mais o seu significado no noso idioma: acción ou efecto de desenrolar, cando desenrolar significa estirar algún obxecto que estaba dobrado en forma de rolo, non é o que busca moita xente que a utiliza.

Porque cando falemos de desenrolar co significado de mellorar algunha cousa, ampliar a súa importancia ou magnitude, explicar un tema… estaremos usando un castrapismo a partir da palabra castelán desarrollar. Neste caso en galego debemos usar desenvolver e construír con esa raíz todos os seus derivados: desenvolvemento en vez de desenrolo.

Debemos ter en conta como maneira profiláctica para non errar que desenvolver e desenvolvemento son sinónimos de desenrolar e desenrolo polo que se sempre substituímos coas primeira as segundas nunca nos equivocaremos.

En castelán existe un concepto denominado desarrollismo, neoloxismo que define o período histórico da historia do franquismo durante a cal aumentou o PIB grazas a unha serie de investimentos inmobiliarios, en infraestruturas e en turismo mercé ás políticas dos chamados tecnócratas do Opus Dei principalmente na década do 1960. En galego podemos utilizar ese neoloxismo en cursiva: “O caos urbanístico de Vigo ten moito a ver co desarrollismo e os seus excesos”.

 

Pobo

En galego, usaremos a palabra pobo só con tres significados: para definir un colectivo humano que comparte territorio e elementos de cohesión comunitaria, caso dunha lingua, unha institución ou unha cultura. O pobo irlandés, o pobo galego, o pobo iroqués ou o pobo mapuche. Esta definición amplíase a aquelas comunidades que a pesar de non teren un territorio común comparten crenzas, orixe ou historia. O pobo xitano ou o pobo xudeu.

Tamén falaremos de pobo ao referirnos á parte maioritaria da poboación dunha sociedade, ben como sinónimo da palabra xente: “A xente da Terra Cha ou o pobo da Terra Cha”, ben como definición da maioría fronte ás elites. “Os políticos de hoxe non gobernan pensando no pobo senón no capital”.

No galego popular utilízase doutra maneira a palabra pobo, como adaptación do castelanismo pueblo co significado de “lugar de menor categoría ca unha cidade ou vila”. Nunha campaña publicitaria recente, Larsa utilizou esta frase: “Levamos a orquestra Panorama ao teu pobo”.

Na forma castrapa pobo atopamos tamén a referencia a un lugar do medio rural desde a cidade. É habitual que algúns ourensáns digan: “Na fin de semana vou ao pobo do meu pai, en Trives”, por exemplo. Na forma directamente castelá pueblo sucede xusto o contrario, refírese a un centro urbano, vila ou cidade, desde un contexto aldeán. Miña avoa Carme dicía habitualmente: “En Cequeliños xa a xente fai coma nos pueblos, que xantan ás tres da tarde”.

Debemos substituír estas formas por palabras galegas xenuínas. Cando falamos de entidades de poboación, é común cinxirse á xerarquía por número de habitantes e tipo de poboamento. Temos a cidade, que se caracteriza pola densidade alta de poboación e un esquema de rúas e prazas máis ou menos organizado, desde Vigo (a máis poboada) a Monforte, cidade histórica cuxo perfil urbano é obvio a pesar de só contar con 20.000 habitantes. En Galicia é un pouco ridículo falar de grandes cidades como ás veces se di nos medios de comunicación. “As sete grandes cidades”. Gran cidade é Tokio ou São Paulo ou Londres ou Ciudad de México, con millóns de persoas compartindo espazo.

No seguinte chanzo están as vilas: núcleos urbanos ou semiurbanos que medraron grazas á ordenación administrativa e xudicial como cabeceiros de comarcas. Os centros urbanos de Verín, Cuntis, Vilalba ou Lalín entran nesta categoría.

Dentro de cada concello en Galicia hai parroquias e lugares. En realidade, na maior parte do país (hai excepcións en varias comarcas diseminadas polo país) existe un lugar central que nomea a parroquia e varios lugares ao redor. O  modelo minoritario baséase un espazo habitado, concentrado ao redor dunha igrexa parroquial e separado doutras poboacións que á súa vez se organizan do mesmo xeito. Polo xeral sempre as definiremos como aldeas aínda que podemos empregar outros nomes como o propio lugar ou poboación. Para traducir formas como “Enciclopedia de los Pueblos de Galicia” teremos que adecuarnos á nosa propia xerarquía. “Enciclopedia dos Concellos de Galicia”, dos Lugares de Galicia, das Vilas e Aldeas de Galicia ou outras formas.

Para traducir “Paso os veráns no pobo co meu avó” empregaremos a forma aldea. E en troques de “No pueblo haiche autobús a todas as horas”, mellor diremos cidade ou vila, segundo o caso.

 

Xudía

Hai unha forma xudía correcta en galego e outra incorrecta. Adiviñades?

Cando falamos da forma feminina da practicante da relixión denominada xudaísmo debemos empregar xudía. A pesar de haber quen considere que xudía non é un feminino coherente con xudeu e prefiran xudea, o caso é que en galego existen outros casos de construción de masculino e feminino do mesmo xeito: sandeu-sandía; meu-miña. Falando de estilo, hai que lembrar que é incorrecto falar de xudías e xudeus como un grupo étnico xa que o elemento cultural que os define é unicamente a relixión. Antigamente houbo polacos, rusos, franceses e tamén galegos xudeus e os habitantes de Israel hoxe en día deben ser denominados como israelís. Practican o xudaísmo hoxe en día tanto arxentinos coma ucraínos e etíopes, entre outros grupos.

A xudía que debemos evitar no galego estándar é a que define a vaíña dos feixóns que normalmente se come cocida e adoita ser de cor verde ou branca. Segundo a norma, a forma xudía en galego é castrapo, adaptación fonética do castelán judía. En castelán, judía define tanto a vaíña coma a semente. No galego, esa semente chámase feixón ou faba, tamén fabeira ou chicho.

É recomendable substituír xudía por feixón verde. Así é tamén en portugués. Persoalmente, nunca escoitei esta forma na lingua viva. De aí a dificultade para que se restitúa. Unha vez pedinlle á miña nai feixóns verdes e contestoume: “Verdes? Para que os queres verdes? Espera a que amaduren”. Non é que miña nai sexa parva, é que no imaxinario común o feixón define a semente. E as cores aplicadas á semente son outros: feixón pinto, feixón preto…

As casulas tenras son outra cousa. E a palabra xudía é inequívoca. De aí que posiblemente sexa conveniente permitir o seu uso como empréstimo do castelán. En realidade, na miña casa as xudías son verdes mais tamén brancas. Como lles chamamos a eses feixóns: feixóns verdes brancos?

 

Arroxar

Se vos poñen este verbo diante e tendes que pensar no seu significado así nun intre, seguro que non vos vén á cabeza os seus únicos significados en galego: tornar ou facer que algo torne de cor rubia ou roxa (a cor roxa refírese sempre ao pelo e poñer o ferro roxo (roxo neste caso significa moi quente). “Nótase que estiveches ao sol que che arroxou a cara”; “Non me gusta como che arroxaron os cabelos. Estabas máis guapa de morena”.

Cando nos referimos ao significado de lanzar con violencia algo, de modo que percorra unha distancia, movida polo impulso que recibiu, arroxar é un castrapismo que debemos substituír polas formas propias do galego. Os verbos rebolar (ou arrebolar) conviven con guindar, bimbar, mandar, ceibar, lanzar, chimpar ou tirar.

Sempre digo que os sinónimos perfectos non existen e cada verbo ten un matiz que os fai máis acaídos segundo o contexto da frase. Non só inflúe o significado na escolla senón tamén o rexistro. Por exemplo, se estamos a escribir un texto académico quedaría algo groso poñer: “Segundo a Historia Compostelana, os veciños de Santiago chimpaban pedras contra a raíña Urraca, que fuxía case espida”.