Manta Paduana

Medrei pasando os invernos en Cequeliños cuberto por unha manta Paduana. Miña nai tirábaa do armario dos meus avós, aínda cheirando a alcanfor, e pousábaa na cama sempre dicindo a mesma ladaíña: “Con isto é imposible ter frío. Unha manta Paduana é a máis quentiña do mundo”.

Ao medrar souben da fama das mantas zamoranas ou das de Ezcaray, en España. No Brasil tiñan fama unhas mantas que se vendían en Campos de Jordão. Supoño que en cada país haberá rexións con sona de bos manteiros.

O caso é que sempre pensei, por analoxía, que Paduana era unha adscrición xeográfica da manta. Se Padua tiña un bo santo (o Antón polo que compiten a cidade italiana e Lisboa, avogoso para encontrar parella), por que non unhas mantas capaces de namorar. Imaxinaba eu que as mantas “paduanas” abrigaran pastores e condottieri, a Beatrice Portinari e a Umberto Eco.

Mais en realidade, Paduana é un nome comercial. Bastante famoso, a verdade, sobre todo en Valencia.

Paduana foi unha destacadísima fábrica de mantas e outros materiais téxtiles fundada en Ontinyent, País Valenciano, no 1919. Na mitoloxía propia dos donos da fábrica hai tres puntos destacados: que a compañía se creou para lles dar traballo a operarios carlistas que foran despedidos doutras firmas; que nos estatutos se afirmaba que o 50% dos beneficios debía ter como fin a obra social e “a participación dos traballadores” e que foi a primeira compañía en emitir na televisión un spot protagonizado por unha muller espida, no 1977, coa pel pintada remedando un dos seus característicos estampados felinos.

O caso é que Paduana se converteu nunha das empresas téxtiles máis exitosas, en especial entre as décadas do 1960 e 1980. Os seus produtos vendéronse nos países árabes e no Reino Unido mais, sobre todo, conseguiu unha presenza masiva no Estado español, con produtos para todos os petos, especialmente logo de empezar a fabricar mantas de fibras sintéticas (acrílicas), máis lixeiras e máis baratas, resistentes aos lavados caseiros.

Coa xeneralización da calefacción e a moda do nórdico de plumas, Paduana entrou en crise e pechou definitivamente no 2012. Seica en Ontinyent aínda se pode ver a súa primeira sede, edificada en estilo modernista.

Mais na miña casa, unha manta paduana non morre nunca. Paduana xa non define unicamente as mantas deseñadas e fabricadas en Ontinyent senón que cualifica unha manta cos adxectivos de cálida, amorosa e perpetua. Unha manta paduana, teña ou non a silueta dun tigre, é sinónimo dun sono plácido.

Demitir

Confeso que até hai poucos días non sabía que demitir é unha forma proscrita pola norma estándar. Estudei, lin e escribín demitir toda a vida, pensando que esta forma con de- era igual de correcta que a forma etimolóxica dimitir. Mais non.

Segundo a Real Academia Galega, a forma demitir é un lusismo que se debe corrixir en todos os casos. A razón: que os portugueses tomaron o verbo non directamente do latín dimittere senón do francés, idioma que usa a mesma forma (démettre) para demitir e dislocar, este si proveniente do latín demittere.

Explica o lingüista Benigno López que a forma francesa (como ocorreu noutros centos de palabras) dominou as linguas do seu contorno durante moito tempo e até en castelán se utilizou demitir até que nalgún momento os normativizadores decidiron revisar o verbo e devolvelo á coherencia etimolóxica.

No portugués, demitir é unha forma maioritaria mais tamén é correcto dimitir. Coido que en galego debería pasar o mesmo. É certo que, por influencia do castelán, está máis estendido o di- mais logo de tantos anos de uso somos moitos os que utilizamos demitir. É unha forma usual no noso idioma e que exista en portugués non fai máis que reforzar a necesidade de admitir o seu emprego. Deste xeito evítanse incoherencias entre os usuarios, máis preocupantes que supostos problemas sobre a orixe desta palabra.

No campo semántico de demitir teño que volver recoñecer  a miña ignorancia. Sempre pensei que o galego normativo fixaba o significado do verbo cesar como verbo intransitivo mais o VOLG indica o contrario ao que eu escribira neste texto do 2012. Contra o sentido etimolóxico e poético, as nosas autoridades lingüísticas admiten o que negan as do castelán ou do portugués. En galego podemos usar o verbo cesar como sinónimo correcto de destituír. “O alcalde de Santiago aínda non cesou a ningún dos concelleiros que están pendentes de xuízo por malversación de fondos públicos”. A frase, desculpádeme, dáme grima só de escribila. Eu seguirei insistindo en que usar cesar neste contexto, amais de innecesario, é un vicio de xornalistas e políticos.

Reseña

Confeso que utilizo acotío reseña. Que até hai ben pouco non sabía que esta palabra non está recollida no Vocabulario Ortográfico da Lingua Galega (VOLG), canon do que está admitido na lingua estándar. Esta palabra si aparece nos dicionarios Estraviz e Eladio, que sabedes que para min son os dous mellores traballos lexicográficos da nosa lingua. Así que cando eles as anotaron, habería unha razón. Pensei que a palabra podería estar considerada castelanismo. Mais no portugués tamén existe resenha e non atopei ningunha referencia a que a palabra fose un empréstimo.

Logo de perder o tempo en diferentes camiños, reparei na orixe de reseña é o verbo reseñar, que procede do latín resignare. Este verbo ten como raíz signo (palabra de ampla polisemia cuxa primeira orixe foi marca). Pois ben, a RAG considera que as palabras derivadas de signum e do seu plural signa pasaron ao galego con pouca erosión: sinal, sinalar, sino…

De aí que consideren incorrectas todas as derivacións onde o n se converte en ñ. Mais no portugués conviven as dúas evolucións. Igual que ocorre na lingua viva. Como se chaman os acenos que se fan durante unha partida de brisca de catro ou de seis? Señas! Segundo as autoridades lingüísticas, ese uso é incorrecto. Cando era cativo, en Torneiros, O Porriño, xogabamos a polis e cacos. Se eras do bando ladrón e te cachaba un “policía” librábaste se lle dabas a seña, a palabra popular, tamén existente en portugués, que a RAG proscribe en favor de contrasinal.

Unha reseña é unha enumeración ou un resumo ou comentario, máis ou menos exhaustivo, sobre algún produto cultural. Se queredes cinxirvos ao que manda a norma, a palabra acaída é recensión.

Eu considero que reseña e seña son palabras galegas e seguirei a usalas. Unha curiosidade, nalgúns lugares chámanlle seña a unha aparición fantasmal.

 

Hostia, a estadea!

Nalgúns lugares de Galicia, á Santa Compaña chamóuselle estadea ou estantiga. De feito, o nome da Compaña é moi recente e naceu dun intento da Igrexa de controlar baixo a súa doutrina unha crenza que –nisto coinciden todos os estudosos– provén da máis remota prehistoria. Converter algo en santo foi un método eficaz para o Vaticano de apropiarse dun anaco da cultura relixiosa precristiá autóctona.

Presente en moitos contos de pantasmas, a estantiga é unha procesión de ánimas que sucan os camiños e congostras nunha peregrinaxe que nalgúns mitos ten final nos portos francos cara ao alén (Fisterra, Cabo do Mundo-Santo André de Teixido, en Galicia). Noutros anda sen rumbo polos milleiros de lugares do país unindo á súa fileira os descoidados noitébregos que esquezan pecharse nun círculo labrado en terra.

A orixe das palabras estantiga e estadea non encontra unanimidade entre os investigadores. Na Idade Media os documentos falan de osten antiga. O nome podería provir ben do latín hostis antiqua, que significaría exército antigo ou de hostis antiquus, que significa inimigo antigo e que é a maneira elegante de lle chamar ao diaño (hostis antiquus generis humani (inimigo antigo do xénero humano). Dese hostis do latín temos hoxe en día hostil e a interxección hostia! –ou hostiá!– que se asimilou ao nome da peza de pan consagrado mais que na orixe viña buscar a blasfemia chamando en voz alta por Satanás, na liña anticristiá de todos os pecados que saen da nosa boca: “Me cago en Dios, a Puta Virgen…” (todos pronunciados en castelán, que tamén niso é o idioma da relixión.

A hipótese de que procede do termo hoste (exército) colle forza ao imaxinarmos a compaña coma unha tropa pantasmal que percorre a terra desde a primeira noite. Os nosos devanceiros coidaban que a morte era un primeiro paso que non acababa no sartego. De aí que as tumbas prehistóricas se construísen con fendas suficientes para permitirlles aos defuntos partiren cara á súa derradeira morada nunha longa fervenza de pantasmas. O de que á fronte da hoste ía un defunto coa cruz xa é engadido moderno do catolicismo, que sempre intentou impor a cruz ao círculo, gran símbolo relixioso atlántico. O máis ambicioso neste sentido foi san Patricio, padroeiro de Irlanda, que xunguiu os dous emblemas na denominada cruz céltica.

Pensarmos en estantiga ou estadea como sinónimo de diaño ten a súa lóxica se pensamos en que un dos significados da palabra é aparición fantasmal e, por extensión, persoa alta, seca e pálida. Aí si que a descrición encaixa con determinada imaxe diabólica, a procedente da asimilación co deus grego Hades, ser subterráneo (polo tanto pálido por falta de sol e fúnebre, xa que vive “enterrado”) e austero (de aí o de enxoito e espigado). Esa é, por certo, a inspiración do mito do vampiro. Non ten acaso o Edward Cullen do cinema (Robert Pattinson) cara de estadea?

Tina e tinalla

Descubrín hai ben pouco que o VOLG non admite como propias as palabras tina e tinalla. Palabras usadas na lingua viva, a norma considéraas inadecuadas. Descoñezo o motivo. A palabra substituta que a RAG ofrece para definir unha vasilla que contén líquidos sería talla, curiosamente, emparentada coas outras dúas palabras, xa que provén dun latino tinacula, diminutivo de tina, a mesma raíz da que xurdiu tinalla.

Persoalmente, considero un erro restrinxir o uso de tina e tinalla. Tina é un latinismo puro que tamén está presente no portugués e que aparece practicamente en todos os dicionarios históricos do galego. Segundo as zonas define unha vasilla redonda, máis ancha ca alta, un recipiente específico para líquidos, unha pía ou incluso un cesto, de plástico, de vimbio ou de verga.

Nalgúns lugares tina e tinalla son sinónimos. Mais non é o común. Por exemplo, en Cequeliños e na Maraña, a tina é un recipiente ancho, de pouca capacidade, que se usa para lavar ou transportar roupa. Miñas avoas tiñan tinas feitas de metal, robustas e pesadas. A tinalla é un recipiente onde fermenta e repousa o viño denantes de se gardar nos pipos. Noutras partes a tinalla é unha medida de líquidos, especialmente para o viño, de magnitude variable segundo a localidade. “Por catro tinallas de viño querédesme cobrar esa burrada?!”

Álamo e alameda

Hai meses, Galicia viviu unha mini polémica lingüística a conto do eslogan electoral do BNG, que empregou frente en troques de fronte. Moita xente criticou a escolla por considerar que frente, aínda empregándose moitísimo máis ca fronte na vida diaria, é un empréstito do castelán que se debería desterrar. Esta opinión, manifestada incluso por persoas próximas ás máximas autoridades do noso idioma, bate de fociños día si e día tamén coa coherencia da norma galega, que admite ducias de castelanismos sen ningún conflito.

Un destes castelanismos aceptados é álamo e o seu derivado alameda. O álamo é o nome co que se define a árbore populus alba e outras especies. Considérase que a súa raíz é prerromana e que en galego patrimonial deu en amieiro, aínda que hoxe en día cada palabra define árbores diferentes.

Explica o especialista en onomástica Gonzalo Navaza que álamo e alameda son castelanismos chegados a Galicia hai pouco, tal e como se denota na nosa toponimia, onde esta árbore non produciu nomes de lugar até datas recentes, seguramente porque o populus alba non foi das plantas tradicionais da nosa terra.

De populus, en galego resulta chopo, palabra na que vemos a erosión do tempo no paso dese p a ch como nos casos de pluvium (chuvia) ou plorare (chorar). Con todo, é curioso que a RAG non admita choupo, forma desta árbore en portugués. Curiosamente, en castelán tamén se di chopo.

Álamo, chopo e alameda son, polo tanto, castelanismos admitidos, na miña opinión innecesarios por podérense substituír por choupo ou choupeira (sigo a prefir esa forma ca chopo) e o seu derivado choupal. De feito, a palabra alameda ten a ver cun momento histórico concreto nas cidades e vilas de Galicia, cando a burguesía local deseñou xardíns que osixenasen os centros urbanos con especies exóticas. Costume que tiña por obxecto remedar os fidalgos que plantaban no seu pazo árbores traídas de América ou Asia e, por outra banda, diferenciar estas arboredas de “boa familia” dos bosques circundantes, nos que medraban o carballo, o castiñeiro e outras especies “da aldea”. Até nas alamedas que contan con castiñeiros optouse por ese requintado “castaño de indias” mellor que polos ourizos do país.

A arroba esquecida e a ambigüidade da internet

Foi o meu admirado Fran P. Lorenzo quen descubriu que a Real Academia Galega, malia ter unha versión na internet do seu dicionario, aínda vive na época anterior ao correo electrónico. Ou iso queremos pensar cando ao calcarmos sobre a definición de arroba nos encontramos con que tal palabra, para a RAG, só define a medida de peso que equivale, segundo as zonas, a unha cantidade que vai desde os 11 aos 15 quilos.

Tempo dabondo pasou como para que o dicionario incorporase o novo significado da palabra. O outro gran dicionario en liña gratuíto de referencia da nosa lingua, o Estraviz, ademais de fixar o valor en quilos dunha arroba (en 25 libras), engade outra acepción: Sinal gráfico @ formado por un a minúsculo envolto nun círculo aberto, usado nos enderezos electrónicos de dominio antes da indicación de dominio. Coido que sobra o primeiro ‘de dominio’.

Este exemplo serve para que me queixe, unha vez máis, da deficiente posta en marcha dixital da que debera ser a principal ferramenta lingüística do noso idioma. Por suposto que o traballo de creación dunha base de datos de miles de referencias ten necesariamente eivas. Mais no caso dun dicionario canónico da nosa lingua estándar, eses erros son demasiados. Hai incoherencias entre os termos aceptados no dicionario e os termos aceptados no VOLG. Nalgunhas definicións faise referencia a palabras supostamente galegas que logo non teñen definición propia ou que incluso aparecen como termos incorrectos.

O propio léxico relacionado coa rede ten unha fada no dicionario da Academia, polo que parece. Poñamos por caso a palabra internet. A pesar de especificar que é un substantivo feminino sen máis, no exemplo práctico que segue a definición a frase escollida é “Hoxe en día pódese atopar en internet información sobre calquera cousa”. Non é unha gralla senón o reflexo dunha postura ambigua sobre a “rede de redes”. Como a palabra vén do inglés e nese idioma non hai xéneros, algúns filólogos ven con bos ollos que non se articule.

A pesar de que na definición da RAG se grafe con minúsculas, na lingua estándar está permitido o uso de maiúsculas ao consideraren os lingüistas que o termo é único e polo tanto debe se considerar como un nome propio. Esta ambigüidade entre o xénero e o uso de maiúsculas/minúsculas é xeral nas linguas do noso contorno.

Persoalmente, recomendo optar pola forma en feminino (a máis usual e aceptada socialmente) e en minúscula porque a única entidade que coñezo que se grafa sen xénero e como nome propio é Deus e moito me malicio que non é unha casualidade ese achegamento ortográfico entre a divindade e o ciberespazo.

En olor de multitudes

As reviravoltas que dá a lingua teñen ás veces altos niveis de enxeño e incluso pulso literario. Que pensaría de vivir o que inventou a expresión en loor de multitudes se soubese que a percepción popular converteu unha expresión para maior gloria dos papas e bispos nunha expresión con tanta retranca.

É que aínda que moitas veces se escoita iso de que alguén foi recibido en olor de multitudes, a expresión correcta é “en loor de multitudes”, é dicir, entre os eloxios e gabanzas de moitas persoas. Non fai falta explicar o que significa o olor das multitudes, sobre todo baixo o sol nun día de verán.

Destes trocos ou adaptacións hai varios que me gustan. O que máis graza me fai é o que moita xente en castelán lle aplica á palabra retortijón (retorzo en galego): retorcijón. Ten a súa lóxica. Acaso un retorzo non parece así como se as propias tripas se revolvesen e espremesen coma quen enxoita un trapo?

Que outras variacións graciosas coñecedes?

Sala, sá, saa

Ás veces, a normativa prefire fomentar o galego histórico diante da fala viva; noutros casos fai ao revés. Por que? Non me corresponde a min explicalo. No caso de sala, o galego historicamente foi erosionando a palabra xermánica sal até convertela en saa. Saa é un termo vivo na toponimia e na onomástica que a literatura galega adaptou como sa ou sá. Nalgúns medios de comunicación e institucións quíxose implantar o termo, incluso empregando a palabra en construcións novísimas como fútbol sá ou sá de exposicións.

Mais a norma proscribe as formas saa e sá por arcaizantes. Consideran as autoridades lingüísticas que son formas mortas na fala común e que o seu uso é artificial. Por iso defenden a forma plena sala, tamén utilizada en castelán e portugués.

Persoalmente, estou a favor de permitir o uso de sá. Se se considera que o termo patrimonial ten pouco a ver cun espazo público restrinxamos o seu significado a definir o cuarto da casa destinado a lecer. Vaia, o que se coñece comunmente por salón. En realidade, a propia palabra salón é un neoloxismo. Coa necesidade de crear unha linguaxe publicitaria propia para a venda de pisos e casas, o castelán decidiu chamarlles ás salas dos apartamentos salóns, que como o seu nome indica, definía as salas moi grandes das casas burguesas e dos palacios. Na casa tradicional non había salón senón sala. Por que non sá?

Por certo, sá leva acento gráfico diacrítico para que non se confunda co adxectivo sa (con boa saúde).

Perrera

Hoxe vou falar de cans e pelo ao mesmo tempo. Non son temas dispares, abofé, polo menos para os que compartimos a vida cun cadelo. Que levante a man o que se libra de ir tapizado de peleiros cada vez que sae á rúa.

Mais falemos de lingua. Na miña casa desde cativo escoitei a palabra perrera como forma propia de falar do floco de cabelo que cae sobre a testa. Miña nai, que é peiteadora, usou ese termo toda a vida pero tamén llelo escoitei a persoas máis vellas.

O caso é que perrera é un misterio lingüístico. Non existe nin en castelán nin en portugués. Os entendidos consideran que pode proceder do francés (pola raíz perr-, presente en perruca) aínda que nesa lingua non hai un termo similar. A terminación -era rénxelles aos lingüístas e defenden a adaptación desta palabra ao galego coa forma perreira. Mais a día de hoxe, o VOLG non recoñece nin perreira nin perrera.

Persoalmente, considero que debería aceptarse perrera (tamén outras formas exóticas, caso de pavero, pavera). Unha lingua ten centos de excepcións e existen casos nos que a etimoloxía impide que determinadas palabras aparentemente de orixe foránea se adapten ao galego. Dicimos calquera, primavera e sincera e non sinceira, primaveira e calqueira. Por que non perrera, pronunciada con e aberto? No fondo estamos potenciando unha palabra senlleira, única no seu contorno e con ben anos de experiencia entre nós.

Ti que opinas?