Mascarilla e aforo

Os contextos históricos inflúen tamén sobre a lingua. A expresión, tanto a individual coma a colectiva (a que se difunde especialmente a través dos medios de comunicación e, en certa medida, a través da literatura), está suxeita ás circunstancias cotiás que van mudando a xerarquía. E cando os acontecementos lles dan determinado protagonismo a palabras e conceptos, nunha lingua subordinada como o galego, precisa manterse alerta para non perder terreo fronte ao castelán ou o inglés en campos semánticos nos que o noso idioma ten recursos suficientes para facerse entender.

A Covid-19 é un deses acontecementos que incide directamente na recomposición de moitos conceptos. Se hai un ano falásemos aquí de como dicir en galego mascarilla e aforo, así por xunto, pareceriamos exóticos ou proféticos. Mais a día de hoxe ambas palabras teñen un vínculo evidente. Na maioría dos establecementos comerciais vemos a diario cartaces e folletos que nos explican os pasos que debemos seguir para entrar e comprar. “Obrigatorio o uso de mascarilla. Aforo limitado a 4 persoas”, rezan moitos destes sinais.

En galego é mellor utilizar máscara que mascarilla. O castelán, contra o tópico, é un idioma que abusa bastante do diminutivo para sinalar leves diferenzas léxicas. E na meirande parte dos casos, o galego prefire as formas plenas: mesa de noite fronte a mesilla de noche; portelo fronte a ventanilla…

Unha máscara é, segundo a definición (terceira acepción) do dicionario da RAG: “Aparello especial co que se cobre a cara, ou parte dela, para protexela, evitar respirar gases tóxicos, facilitar o envío de osíxeno aos pulmóns etc”. Polo tanto, debemos utilizar esta palabra xa non só para definir a peza de tea ou material técnico que cobre a parte inferior do rostro (do nariz ao queixo) e vai atada á cabeza por cordeis ou cordóns, senón tamén para outros usos, caso das máscaras para soldar ou as máscaras de osíxeno.

En canto a aforo, en galego non é unha palabra recomendable por considerarse tamén castelanismo. Para o concepto de número máximo de persoas que pode admitir un recinto é conveniente utilizar o substantivo capacidade ou a fórmula capacidade máxima. O lingüista Benigno Fernández Salgado, autor do máis importante dicionario de dúbidas do galego, propón admitir foro tamén para este significado.

Polo tanto, os avisos á porta dos locais comerciais, culturais ou de hostalaría e espectáculos deberían indicar: “É obrigatorio o uso de máscara. Capacidade máxima (ou foro)…”

Xeo ou xelo?

Hoxe lin a enésima queixa (desta volta na prensa, co carimbo de columna de opinión) sobre os malvados camareiros que traducen as comandas cando llas comunican en galego. Hai uns días era un humorista gráfico quen aludía a esta praga que asola as terrazas e as barras: o camareiro tradutor, principal inimigo do galego normativo, especialmente cruel no seu desprezo a palabras como morno e xeo.

Aínda que tal lectura me vale para reflexionar sobre o neoloxismo en galego xeo, aproveito para indicar que me parece un absurdo clasista enfocar nos coitados traballadores da hostalaría a saúde do prestixio social do galego. Nunca vexo queixas, nas redes sociais ou na propia prensa, sobre eses notarios que che din que se queres un documento que vas pagar ti en galego tes que levalo ti a traducir ou algún comentario sobre os médicos de cabeceira que se negan a falarche en galego malia che asistir o teu dereito a ser atendido na túa propia lingua.

Entra dentro da lóxica clasista de determinados galegofalantes “normativos”: os camareiros son subalternos e cara a eles é doado elevar a queixa. Persoalmente, coñezo persoas que se esforzan en evitar castelanismos e outros elementos da lingua galega informal xusto cando conviven con empregadas da sección de chacinaría do supermercado ou nalgunha reunión familiar, xusto cando hai moitos parentes que non foron escolarizados en galego e que, polo tanto, só teñen acceso a un rexistro da súa lingua, por moito que ese sexa o seu idioma materno.

Malia os case 40 anos de autonomía, a alfabetización en galego é deficiente. Non existe unha conciencia de respecto polo idioma e a propia dinámica social e legal marca ben o seu papel secundario na sociedade galega: o castelán é unha lingua de primeira, a lingua que se debe coñecer; o galego é unha lingua tolerada que se pode coñecer. Non é segredo ningún que á xente non lle dá vergoña escribir en galego con faltas de ortografía pese a teren cursado estudos dese idioma durante toda a súa vida escolar. Podemos ver escritores con máis de dez libros publicados que descoñecen formas básicas da gramática ou do léxico galego. Por que, daquela, hai que chuzar nos camareiros e non nos escritores? A resposta é simple: o que lles molesta non é que o camareiro descoñeza que significa morno ou que necesite traducilo para mellor memorizalo e executar a comanda, o que realmente molesta é que alguén inferior socialmente se atreva a non aceptar as nosas ordes sen chistar, a rachar esa pequena burbulla de prestixio social cando pedimos un café con xeo ou con leite ou morno ou tépedo.

O caso é que, ademais, e por iso escribo esta entrada no blog, é que xeo é unha palabra inventada no galego contemporáneo. Aparece por primeira vez no 1985, nun Glosario de Voces Galegas que recompilou o catedrático Constantino García.

Hoxe en día, é certo, esta é a única forma que admite a RAG, malia que o propio García incluía naquel glosario a forma histórica xelo, a que está presente en practicamente todos os nosos dicionarios históricos, incluído o Eladio, e a forma que aparece no Estraviz, o dicionario máis importante da nosa historia e referencia principal de calquera que queira ter un coñecemento real do alcance do idioma galego.

A cuestión principal é que a palabra galega xelo foi substituída polo castelanismo hielo en case todos os contextos orais. Por que? A resposta é doada. O xelo como elemento cotián até hai moi pouco nada tiña a ver cos cubos que se fabrican nos conxeladores das casas ou se compran, principalmente nas gasolineiras. As pedras de xelo que se conservaban nos neveiros ou neveiras nada tiñan a ver para o galego con este novo produto, de aí a diferenza entre xelo, xeada, lazo e hielo. Igual que para unha persoa maior de 55 anos non hai confusión posible entre unha vasoira e unha escoba por moito que teimemos en convencela, tampouco van dar creto que esas pedriñas son, xa non só de xelo, que aínda lles pode soar, senón de xeo. Infelizmente, como diciamos, a alfabetización escolar e a existencia de medios de comunicación audiovisuais non remediou, agás nos rexistros formais, ningunha substitución léxica.

Si é correcta a forma xeado (non xelado), referida ao doce que se prepara engadindo xelo á froita ou a unha materia graxa emulsionada.

A forma que debera recomendarse e que está aínda viva na fala común é xelo, nunca xeo, que é en puridade un neoloxismo, con certo éxito recente entre as castes galegofalantes con estudos superiores que toman café en público e se queixan do pouco galego que saben os camareiros.

Almorzar, xantar, cear

Comer, alén de ser unha necesidade básica das persoas, é un dos elementos máis complexos dunha cultura. Inflúe en moitos ámbitos e a lingua non podía ser menos. Ao contrario, o acto de alimentarnos ten unha relación íntima coa fala. Será porque ambas cousas comparten a boca.

En Galicia temos unha cultura culinaria única e riquísima grazas á diversidade da nosa natureza e ao pouso de moitos séculos de aprendizaxe, mestura e investigación popular ao redor dos alimentos e dos seus procesamentos. Neste blog acotío falamos de comer pero hoxe unicamente quero centrarme nos horarios de cada unha das cerimonias da paparota.

Hoxe é habitual comer tres veces ao día. Unha pola mañá, o almorzo, palabra que desaparece substituída polo castelanismo desaiuno ou desaúno, outra nas horas centrais do día, entre as 13h e as 15h segundo a clase social, a ocupación ou a zona xeográfica, denominada xantar (viva na fala) e outra á noitiña, entre as 20h e as 23h, que coñecemos por cea, aínda que en moitos casos se use o castelanismo cena.

Este moderno sistema non sempre foi así e no rastro da nosa cultura encontramos outro xeito de comer día a día.

Hoxe, dicía, xántase entre as 13h e as 15h mais isto é un costume relativamente recente. A hora habitual de xantar era o mediodía. De aí que aínda se diga a comida das doce. “Non sei que facer mañá para as doce. Macarróns non que levamos toda a semana comendo pasta”.

Tamén mudou moito o xeito de administrar a comida pola mañá. Na Galicia tradicional a xente erguíase moi cedo. Tan pronto era día había que saír co gando. A esas horas o estómago pouco admite. De aí que a xente tomara a parva, cuxo contido variaba. Podía ser un trago de augardente mais tamén un café con pan ou unhas galletas molladas. Tras a primeira xeira de traballo a xente volvía á casa para almorzar. Esta dupla comida deixou pegada en moitas casas, onde se diferencia o desaúno, a base de leite, cereais ou alimentos de fariña e froita, do almorzo, que consiste en algo salgado: unha chouriza, un bocadillo de xamón, un pouco de friame… Non é casual que o galego acollera como empréstimo a forma desayuno pois implica, máis que un cambio no horario, un cambio no contido desa comida. Aínda que era tradicional tomar aquelas cuncas enormes de leite con chicoria e boroa esmigallada, o almorzo tradicional era mixto, quizais máis parecido ao que fan nos países de cultura xermánica aínda hoxe en día, en contraste co modelo español (madrileño) que se foi impoñendo, máis livián e baseado no xogo entre leite, café ou cacao e algo de panadaría industrial.

As mañás en Galicia rendían moito. De aí que ás veces a xente aínda comía unha terceira vez antes do xantar. Era o taco ou as dez. Unha peza de froita ou algo de porco, en moitas ocasións.

Nalgúns casos, especialmente nos períodos de tarefas extraordinarias no campo, en Galicia facíanse os chamados almorzos xantareiros, un invento de noso que os americanos puxeron de moda co nome de brunch (mestura entre as palabras breakfast (almorzo) e lunch (xantar)). Nada novo en Manhattan que non tiveramos antes aquí.

Entre o xantar e a cea era habitual a merenda, hoxe restrinxida á infancia e á vellez. A merenda mata non só a fame senón o aburrimento das longas tardes, que en inverno (seguindo o horario solar) se pasan nun morriñento lusco-fusco.

Calzoncillo

Un dos grandes desafíos do galego do noso tempo é soar normal en todos os ámbitos. A pesar da lexislación, dos equipos de normalización lingüística, a pesar do ensino e dos medios de comunicación públicos, a nosa lingua non conseguiu entrar con forza de seu en múltiplos ámbitos semánticos. Xa falamos varias veces do ermo do idioma de Galicia en áreas tan estratéxicas como o Dereito ou a Sanidade. Mais non hai que esquecer que esa ausencia tamén se dá naqueles ambientes máis populares, nos importa tanto ou máis a fala ca a escrita. Podemos pensar en videoxogos ou en electrodomésticos. Nalgúns casos, como fora o deporte, durante o tempo no que a TVG empezou a transmitir fútbol de elite en horario de máxima audiencia conseguiuse asentar termos como saque de curruncho ou gardamallas, aínda que a cambio obtivemos neoloxismos quizais mellorables como longueiro, cancerbeiro ou canteirán.

No mundo do téxtil, o galego ten serias dificultades. Dáse unha contradición curiosa. Primeiro, que até hai trinta anos, a roupa era un ben que se coidaba, cun limitado número de pezas cun limitado vocabulario. Na vestimenta digamos tradicional o galego ten fortaleza. Xusto a mediados da década do 1980 Galicia pasa a ser unha potencia no sector da confección, en paralelo consolídanse o imperio Inditex e alcanzan prestixio internacional deseñadores que aínda hoxe teñen marca propia: Adolfo Domínguez, Roberto Verino, Florentino Cacheda. Mais esta explosión en ambas vías non contou co galego e non serviu, infelizmente, para actualizar o vocabulario da vestimenta.

Nesta tempada hei falar dalgúns conceptos para poder nomear coas palabras de noso unhas ou outras pezas de roupa. Por empezar por algún sitio, quero comentar o caso de calzoncillo.

Calzoncillo non ten moita dúbida, é un castelanismo moi estendido (case monopoliza a lingua oral) que define esa peza de roupa do vestiario masculino que se emprega para cubrir os xenitais desde a cintura, cunha altura variable pernas abaixo. A pesar de que en castelán se usa indistintamente en singular e en plural, en Galicia case sempre se fala, tradicionalmente, do calzoncillo.

En galego, ao igual que ocorre con outros diminutivos castelanizados, recoméndase usar a palabra na súa forma plena (banquillo-banco; mesilla-mesa…). Polo tanto, o máis sinxelo sería falarmos de calzón. “Odio que sempre uses ese calzón de ananás e cocos”. En galego tamén se admite a forma en plural, calzóns.

Unha alternativa, digamos, máis enxebre, é a forma cirola ou cirolas. Unha cirola ou unhas cirolas equivalen a calzón ou calzóns. “Merquei pola internet unhas cirolas de imitación de Calvin Klein que me saíron tiradas”. Existe tamén a expresión quedar en cirolas, non só para expresar o acto literal de deixar só posta a roupa interior senón tamén para expresar estado de indefensión ou sorpresa. “Recordoume aquilo e deixoume en cirolas, recoñézoo”.

Os calzóns que hoxe en día se gastan poden ser de varios tipos, todos definidos por estranxeirismos adaptables ao galego. Un slip é un calzón curto sen perneiras. O bóxer é algo máis longo e ten perneiras. Pode ser axustado ou frouxo. Cando falemos daqueles calzóns até os nocellos que xa non se ven agás para ir á neve ou pasar o inverno en Calvos de Randín, podemos utilizar a forma calzóns longos.

Tragaperras

O outro día descubrín que nos bares aínda hai máquinas desas nas que vas enfiando moedas coma un papián para ver se, a conta de investir en musiquiña irritante, luces de cores e combinacións surrealistas de campás, sandías e acios de uvas, de alí a uns minutos, a barriga de buda do tal aparello cuspe esas moedas multiplicadas por catro ou por cinco.

Descubrinas porque un cativo estaba a calcar nos botóns sen gastar un euro. Cada vez que calcaba, a maquiniña emitía un son prehistórico comparado con calquera dos que fan hoxe os teléfonos móbiles mais aínda así a criatura estaba alí embobada. E recordeime a min mesmo facendo o mesmo, 30 e algo anos atrás. Nunca metín unha peseta no vicio pero tiven unha época na que pescudaba o segredo que fascinaba tanta xente na procura daquela propina inesperada. Logo apareceron as máquinas do Super Mario e do Street Fighter e xa pasei a outro nivel.

O caso é que esa máquina que aínda ten vida e segue a causar moito dano entre as persoas enfermas de ludopatía, en galego non se chama tragaperras. A forma correcta é comecartos. A tradución buscou conservar a esencia coloquial do nome castelán mais ten no noso caso unha vantaxe. Mentres que no castelán vivo a palabra perra como sinónimo de moeda de baixo valor está obsoleta desde hai moito tempo, a forma cartos vive xusto un proceso antagónico. Os puristas da lingua galega, en especial os reintegracionistas, téñense laiado moitas veces de que unha forma que xurdiu como coloquial, popular, para referirse ao diñeiro, sexa hoxe a forma maioritaria entre os galegofalantes e tamén no rexistro culto e formal. Eu non lle vexo problema. Que nun xornal se use a forma cartos en vez de diñeiro en nada incomoda a pureza do idioma, ben ao contrario, incorpora unha palabra que se sente na saliva sobre o papel. E non unha forma castelanizada, senón unha creación nosa, útil, autónoma e universalmente recoñecible.

Amais de comecartos, estes aparellos son coñecidos simplemente como máquinas ou maquiniñas. Na vía do eufemismo cara a aqueles obxectos que suscitan ameaza, moita xente prefire elidir o nome completo, igual que ocorre con outras palabras que convocan a tristeza ou a maldade, caso de cancro, sida ou declaración da renda.

Hai, fai, vai

O galego e o castelán, como linguas en constante contacto na fala viva, sofren interferencias mutuas. Polo enorme desequilibrio socioeconómico e institucional existente, é o galego quen case sempre sae máis afectado deste rozamento, con perdas de léxico e de expresión autóctonos, con cambios na maneira de dicir algo que nalgúns casos poden ser definitivos. Noutros casos, simplemente con afinar o oído e escoitar as persoas de máis idade, comprobaremos que determinadas formas seguen moi vivas e que é unha mágoa non acollelas no noso vocabulario e expresión persoais. Velaquí o caso dos verbos que definen situacións, cuxo uso é ben distinto en galego e en castelán.

Os españois din “Hace frío, hace años…”

En galego temos diferentes verbos para cada uso. Para referírmonos ao tempo cronolóxico, usaremos o verbo haber: “Hai días que non vexo o meu xefe; dá gusto traballar así”. “Había ben tempo que non comía un arroz con chocos tan substancioso coma este!”

Se falamos de tempo atmosférico, usaremos o verbo ir: “Para ser primavera, vaiche un frío que encolle”. Unha boa regra mnemotécnica para recordarmos isto é o vello ditado que afirma que o frío (ou a calor) non se fai que xa vén feito.

Onde si empregaremos o verbo facer é cando queiramos reparar nun feito temporal concreto. “Fixo onte vinte anos que entrei a traballar na fábrica”. “Cando fas anos, Marcos? Coido que teño o agasallo de aniversario perfecto para ti”

Aportar

Como ben di o lingüista Benigno Fernández Salgado, aportar converteuse nos últimos anos nun verbo comodín no castelán que se oe nos medios de comunicación. Aporta o político no seu partido, o futbolista no seu equipo, o traballador na súa empresa.

O castelán tomouno do francés apporter e tamén existe no italiano (apportare). Ten tres significados fundamentais: contribuír, engadir, dar. Dito dunha persoa: levar a parte que lle corresponde á sociedade da que é membro. Dito dun cónxuxe: levar bens ou valores á sociedade conxugal.

En galego debemos prescindir do verbo aportar, primeiro porque é unha forma castelá que non existía na nosa tradición e logo porque é o que eu chamo unha palabra acacia: alí onde cae, arrasa coa biodiversidade lingüística, impide que florezan formas máis propias, máis precisas e claras. Como ocorre con outras palabras comodín, a súa excesiva presenza nos medios de comunicación debilita a riqueza do idioma, tanto o castelán coma (o que nos importa aquí) o galego vivo.

Para os dous significados secundarios, é dicir, levar bens dentro dunha sociedade, incluída nestas o matrimonio, a forma galega é achegar. “Logo de casarmos, decidimos converter en bens do matrimonio a casa de Eduardo e o meu apartamento”.

No resto do caso, amais de achegar podemos usar contribuír e engadir, principalmente, e sempre segundo o contexto. “Pienso que en clase aporto siempre una visión original de las cosas”. “Penso que na clase achego (ou contribúo con) unha visión orixinal das cousas. “El cilantro le aporta al plato frescura y exotismo”. “O coandro (ou coendro) engádelle ao prato frescura e exotismo”.

Si existe, de todos os xeitos, aportar en galego. É un verbo que define a chegada a porto dunha embarcación. “O bou aportou pasado o mediodía ao peirao da punta”.

Pementón

O outro día escoitei no bar unha conversa máis animada do normal entre un home e unha muller ao redor do pemento. Debían ser cociñeiros, afeccionados ou profesionais, e debatían sobre se botarlle pemento a unha receita ou non.

—Pero pemento ou pementón, preguntou o home.

—Pemento—, contestou a muller. —Pemento do que se lle bota á allada.

—Pementón, logo. O pemento é unha cousa e o pementón, outra. Non teñen nada a ver.

Como non son de interromper conversas alleas e menos aínda andar a corrixir a lingua de descoñecidos, anotei no móbil o caso para logo escribir no blog sobre o tema, xa que vexo que se pode dar algunha confusión.

En galego non existe a palabra pementón, que é unha adaptación do castelán pimentón á nosa fonética. Polo tanto, usaremos pemento para definir tanto o vexetal de orixe americana fresco coma o condimento moído que se fai a base de pementos deshidratados.

Nalgúns casos, pode haber risco de confusión entre a que tipo de pemento nos referimos en cada momento. Hai dous xeitos de non equivocarnos. O pemento moído, como condimento, case sempre se enuncia sen articular, é dicir, non falamos de un pemento senón de pemento. “Dúas culleradas de pemento”. Fronte ao pemento fresco. “Dous pementos”.

Mais hai casos nos que aínda así podemos confundirnos. Se nunha receita pon “50 gramos de pemento”, ben podemos pensar que é moita cantidade de pemento moído mais sempre nos quedará a dúbida. Por iso, neste caso, é conveniente adxectivar ambos tipos de pemento. No caso dos pementos frescos, hainos de moitas clases. Os básicos pemento encarnado (morrón era en orixe unha variedade deste pemento, máis grosa; hoxe en día utilízase en castelán como sinónimo do pemento vermello. É un castelanismo) e verde. Tamén pementos de Herbón, de Arnoia, italianos… Os pequenos pementos de aspecto retorto e que pican moito en galego son chiles, non guindillas. Hainos de moitos tipos, especialmente en Asia e en América.

No caso do pemento moído, dúas son as clases fundamentais: doce e picante. “Bótoche pemento picante no teu polbo?”. “Nós facemos toda a zorza con pemento doce, así que podes estar tranquila”.

Bo Nadal e Feliz Aninovo

Este é o último texto que publicarei no blog no 2015. Xa desde o título é unha felicitación das Festas do final do ano. Hai un amigo que sempre manda recado co título Feliz Saturnalia! en alusión a que a festa do Nadal e do final do ano é herdeira, cultural e antropoloxicamente falando, dos ritos pagáns, tanto das culturas latinas coma xermánicas ou célticas, do solsticio de inverno.

Pero volvamos ao presente. En galego as festas dos vindeiros días teñen o seu vocabulario específico. A palabra máis importante é Nadal. É unha palabra de orixe latina (natal) que se recolle así desde a Idade Media. Tan galega é a versión Natal, tamén recollida no medievo, viva no portugués e presente entre moitos galegofalantes. Iso si, está apartada do galego estándar pola Academia. Na miña casa, na que por desgraza xa meus pais falan sempre de Navidad, recordan que en tempos si se referían a estas datas como o Natal, xa non só para definir o período ao redor do 25 de decembro senón para definir todo o mes de decembro. Velaí o refrán: “Entre Santos e Natal ben chover, mellor nevar”. É dicir, entre novembro e decembro.

A véspera do Nadal é a Noiteboa. Aínda hai quen lle chama a Noite do Nacemento, en contraposición ao Día do Nacemento, que é o 25. Era tradición, ao acabar a cea, cantar panxoliñas ou vilancicos. Na mesa, segundo foi a época, a zona e a clase social, houbo unhas comidas ou outras. Unha das tradicións quizais máis esquecidas eran as sobremesas. En cada casa brillaban unhas diferentes. A miña avoa Carme sempre facía torradas: unhas molladas en leite e outras en viño e azucre. Hai pouco vin na carta dun restaurante especializado en brunchs que vendían as torradas da miña avoa como torradas francesas, bañadas nese veleno para as arterias que os norteamericanos chaman xarope (mellor que sirope) de arce.

Unha semana despois do Natal é tempo de Fin de Ano. O día 1 de xaneiro era moi festexado en Galicia porque é a data do San Manuel e Manuel é un dos nomes máis comúns na nosa historia recente. O Aninovo é concretamente esa xornada, polo que cando lle desexamos a calquera próspero Aninovo estamos a ser algo rañetas e conviña estender o bo desexo ao resto do ano: Feliz ano ou Feliz ano novo!

Aínda que arestora perdeu moita forza no calendario festivo galego, a noite de Reis era das máis festexadas antigamente. Era a festa dos nenos. Na sociedade galega onde os cativos traballaban coma adultos, esa noite quedaban libres de cargas e aínda mellor, tiñan licenza para iren casa por casa a cantaren os reis e pediren o aguinaldo. Se había sorte, a mañá do día 6 tiñan algún outro presente esperando máis ou menos colocado dentro da chinela, pantufla ou zapatilla de casa.

No galego non temos un adxectivo semellante a navideño polo que debemos substituílo pola forma “de Nadal”. Agasallos de Nadal (ou Natal).

Vacas frisoas

A fin de semana pasada, o concello de Mazaricos celebrou unha moi animada feira rural na que o gando foi un dos protagonistas. Contra a mensaxe tópica de que o sector primario é sinónimo de atraso, incultura e pobreza, unha nova xeración de labregos intenta, con moitísimas dificultades, vinculárense persoalmente ao futuro do medio rural galego. Nesa aposta é seguro que haberá que mudar moitas cousas até agora habituais e recuperar hábitos que a revolución verde do século XX botou fóra por consideralas contrarias á rendibilidade económica.

Un dos efectos desa revolución verde, que quixo converter os campos de Occidente en enormes fábricas capitalistas ao ar libre, foi a xeneralización do gando de fomento: especies supostamente máis competitivas que as autóctonas para produciren leite ou carne ou la. No caso das vacas, as razas propias da nación galega foron substituídas por outras foráneas. Entre elas, unhas vacas pintas que seica tiñan orixe en Frisia, unha rexión histórica que define unha zona baixo dominio dos Países Baixos que ten lingua de seu e unha poderosa tradición leiteira.

Como se chaman polo tanto esas vacas? Popularmente son frisonas pero en realidade, en galego debemos chamarlles frisoas. Velaquí a explicación, que é simple.

No noso idioma, adoptamos diversas formas de construír os femininos, en especial cando falamos de palabras rematadas en n. O mellor nestes casos é usar unha regra práctica: Cando esteamos a falar de palabras cuxo masculino remata en -on, o feminino construirase terminado en -oa (león, leoa; frisón, frisoa; bretón, bretoa; patrón, patroa…). Se é o caso de aumentativos ou pexorativos, o feminino faise con -ona (casona, mandona, cabezona, contestona…)

No caso de formas terminadas en masculinos -an, o feminino faise por defecto con -á (alemán, alemá; sultán, sultá; bergantiñán, bergantiñá; barregán, barregá; cidadán, cidadá…). Tamén neste caso, se se trata de despectivos, conserva a forma plena -ana (papiana, lacazana, mentirana…).

Teño un amigo que ao corrixirlle un alemana que dicía con insistencia coa explicación que acabo de dar, dixo todo aleuto: “Por culpa dunha alemá concreta que che ten moito poder, dentro de pouco usaremos alemana por ter matiz de insulto”. Non ha ser para tanto.