O galego oral despois da televisión

Repasando os comentarios que recibín neste blog desde o 2011 antes de recuperar o ritmo máis ou menos estable de publicación, topei cun que deixou Alberto no 2016 no que me pedía que falase do porqué de que se establecese o adxectivo xenial case como unha interxección sen moito significante. “-Quedamos mañá para cear? -Xenial. Levo eu o coche”. “Hoxe levanteime xenial. Durmín profundamente”. Xa vedes que son pagador e aínda con dous anos de demora utilizo a cuestión de Alberto para reflexionar sobre a influencia dos medios de comunicación na lingua oral. Un falante aprende a falar en moitos ámbitos e cada ámbito vai darlle as ferramentas para construír cada rexistro onde empregará a fala: na casa e no seu contorno inmediato (informal), na interacción social con descoñecidos (regular) e diante das autoridades ou en actos de alta representatividade social ou cerimonial (formal).

Nestes tres rexistros hoxe en día ten tanta importancia a experiencia real de escoitar e falar como a pegada que deixan os medios de comunicación, neste caso, por falarmos de lingua oral, obviamente a radio e a televisión, moito máis este último medio, que ten unha cota de penetración nos fogares de máis do 95%. Hai casas onde a televisión (ás veces varios televisores a un tempo) está acesa até 18 horas por día. Parece lóxico que a maneira de falar da tele inflúa.

A pesar de que o galego é moi minoritario na televisión e na radio, houbo tempo para que determinadas formas, palabras ou xiros fosen gañando espazo a base de se sentiren a diario a través das pantallas. Ademais, os galegofalantes traducimos ao noso idioma xiros novos que o castelán importou tamén da linguaxe televisiva. É dicir, aínda que os conceptos fake (falso) e fake news (novas falsas) se usen (de maneira abusiva e incoherente) nas tertulias de televisión en castelán, un galegofalante incorpóraas deseguido cando usa a súa lingua propia. Este é o caso do adxectivo xenial tomado case como adverbio ou interxección. De onde procede? Das traducións das series e películas estadounidenses.

Saben os tradutores que o máis difícil de facer é pasar un rexistro oral dunha lingua a outra. Varían tantos elementos que para facelo dun xeito case perfecto deberían optar por unha adaptación e non pola tradución literal. No caso do inglés, cando se dobra ao castelán (ou galego) case sempre se respectan as flexións propias dese idioma, por exemplo a forma de construír as frases. Un exemplo. Estamos fartos de oír nas series dobradas: “Importaríache pasarme o sal, Sue Ellen?”. Esta é unha forma calcada dunha das varias fórmulas da interrogación en inglés. Noutros casos hai que lidar co limitado vocabulario anglosaxón. Por exemplo, apenas ten pecados e case todo o resolve coa forma fuck, que pode ser interxección, verbo e adxectivo (fucking). Así vemos dobraxes que se compoñen basicamente na adaptación do fuck ao foder. “Colle a túa fodida guitarra e méta no teu fodido cu, foder, deixa de foderme xa!” O caso de xenial responde a esta dinámica. Como traducimos o inglés cool? Esta partícula é unha palabra comodín nos guións audiovisuais estadounidenses. Para trasladalo ao castelán usouse genial e de aí ao galego xenial.

Hai pouco contábame o escritor Bieito Iglesias, que ten entre os seus méritos ser traducir o Son Goku ao galego, como se espallou a forma meu como bordón. “Até a chegada da tele, meu usábase pero moito menos que agora”, dicíame. “Pero cando chegaron as series americanas, aqueles tipos pasaban o tempo todo engadindo man ás frases: Do you know, man. I’m a good guy, man, listen to me… Así que tiñamos un problema, porque o hom non o acababamos de ver e había que escoller algo necesariamente curto, que servise para que os actores de dobraxe substituísen na voz ese man. Meu encaixou coma un anel”.

Con certeza, meu é unha fórmula viva no galego oral. Nin sempre estes fenómenos tiveron que ver con procesos de tradución e dobraxe. A palabra arestora, hoxe firmemente implantada, era minoritaria hai 35 anos. Convivía con agora e outras formas, caso de destora ou destoras. Mais a finais da década do 1980, un comunicador histórico da novísima TVG bautiza o seu programa das tardes co nome de Arestora. O tal comunicador, Fidel Fernán, ten contado que os lingüistas da corporación autonómica lle requicharon o fociño cando propuxo tal palabra mais el estaba convencido de que ía ser un éxito. Abofé que o foi. O Pupo e María Xosé Rodríguez acompañaron a toda unha xeración e a palabra arestora está na propia tele máis tamén na literatura ou no xornalismo. Por certo, abofé é outro triunfo da linguaxe televisiva. Forma sincopada de a boa fe, os que temos menos de 45 anos habemos lembrar sempre tal palabra na boca de Krilin, o compañeiro careca do Son Goku. Que outras formas se popularizaron grazas á tele en galego? “A rañala, raparigo!”

Felipe VI

Como apenas temos prensa en galego non houbo un “gran debate” sobre o nome do futuro rei de España. Temos que chamarlle Felipe, en castelán, ou Filipe, en galego?

Na CRTVG escollen a vía da galeguización. Mentres que lle seguen a chamar ao presidente da Xunta Alberto e non Alberte e ao conselleiro de Cultura Jesús e non Xesús, consideran que o rei español (en funcións) debe ser nomeado como Xoán Carlos Primeiro de Borbón e Borbón.

Noutros medios utilizan os nomes en español, en coherencia co resto da onomástica foránea e incluso propia. Son medios que non traducen os nomes senón que reflecten, nos casos correspondentes, as persoas que se autodenominan en galego. Falan de José Ramón Gómez Besteiro e de Xosé Manuel Beiras.

Neste tema, o primeiro que hai que definir é cal é o nome correcto en galego. Felipe é unha variación (recente) do nome grego Philhippos (amante dos cabalos). Á Península Ibérica chegou no século XIV. Philippe e Philippa eran nomes de uso nobiliario nos territorios do reino de Francia e do ducado de Borgoña e aos poucos foise estendendo pola onomástica da clase dominante de Centroeuropa. A inglesa Filipa de Lancaster (ou de Lancastre, a adaptación portuguesa) casou co primeiro rei da dinastía Avis en Portugal.

Na Coroa de Castela-León-Navarra o primeiro Filipe rei foi o chamado Fermoso, casado con Xoana I de Trastámara, xermolo da dinastía de Habsburgo que deu despois os reis Filipe I, II, III e IV.

O segundo tema é a comenencia ou non de traducir o nome do futuro Felipe VI. Neste campo hai dúas “receitas”. Os que consideran que entre os dereitos herdados polo actual monarca están os derivados do poder sobre Galicia e, polo tanto, por ser un rei “galego”, aínda que sexa só en parte, deberiamos traducir o seu nome: Filipe VI de Borbón e Grecia.

Esta “escola” ten unha vertente, chamémoslle universalista. Copiando o modelo da Real Academia Española, consideran que a onomástica debe adaptarse sempre ao idioma galego cando falamos de membros das casas reais. É dicir, falaremos de François Hollande mais de Alberte de Bélxica; de Angela Merkel mais de Carlos Gustavo de Suecia. Esta liña era xeral en toda a onomástica estranxeira até hai poucas décadas. Na Enciclopedia Sopena que compraron meus pais a prazos na década do 1970 chámanlle a Darwin Carlos e a Shakespeare Guillermo. Considero que é unha técnica anticuada. De feito, a propia dinámica social encárgase por si mesma de eliminar esta tendencia. Comparemos cantas veces aparece na prensa española o nome de Kate Middleton e cantas veces Catalina de Cornualles. De feito, a primeira gran contradición deste modelo é manter o nome de Letizia con zeta. Se hai que traducir os nomes, non debería impoñerse o ortodoxo Leticia?

Outros achan que a orixe do poder do rei é un Estado asentado sobre a idea da preeminencia castelá sobre as demais culturas e, polo tanto, marcan a relación foránea do monarca con Galicia mantendo o nome orixinal. Neste caso o habitual é chamarlle Felipe VI de Borbón Grecia.

Na miña opinión, debe terse en conta a relación dos monarcas co propio territorio galego. Primeiro porque Galicia foi un reino desde o século V até o século XIX e segundo porque historicamente, incluso aqueles reis que primaron a coroa de Castela sobre todas as demais que cinxían a un tempo, xuraron implícita ou explicitamente tamén como reis de Galicia. É obvio que debemos traducir ao galego os nomes de todos os reis do medievo, tanto os propios reis de León-Galicia: os Vermudos, Afonsos… coma tamén os reis nacidos e criados en Castela ou Andalucía mais que eran, por dereito, depositarios da coroa de León e Galicia: Henriques, Xoáns e Xoanas, Filipes, Luís I… Hai que lembrar que no brasón oficial da coroa imperial de Carlos I aparecía, entre as moitas insignias, o cálice en campo de cruces que representa a Galicia desde o século XV-XVI.

O cambio debe darse, ao meu ver, logo de que as reformas centralistas dos borbóns supoñan o final efectivo e legal do reino de Galicia. No momento no que se apaga o reino propio xorde un conflito (expresado coas armas na man, por exemplo na revolta provincialista do 1846) entre a estratexia homoxeneizadora e centralista da corte de Madrid e as lexítimas reivindicacións dos dereitos históricos. Nese momento, os reis son foráneos e deben considerarse como tales: Alfonso XII e XIII, Juan Carlos I, Felipe VI.

En canto aos demais nomes reais estranxeiros, son partidario de respectar a súa grafía: Elizabeth de Windsor; Willem-Alexander de Oranje-Nassau, Margrethe de Slesvig-Holsten-Sønderborg-Lyksborg, raíña de Dinamarca…

O único caso no que é conveniente pór o nome en galego é no do papa. A súa figura ten unha trascendencia universal (católico significa universal) para os crentes e cada cultura debe aproximarse á súa figura na propia lingua. De feito, o pontífice cambia o seu nome anterior para achegarse a todos máis alá das fronteiras culturais. No caso actual Francisco, antes Bieito XVI ou Xoán Paulo II. Curiosamente, en Ourense o cartel dunha céntrica avenida pon: Rúa de Juan XXIII. Iso é puro castrapo e complexo de inferioridade.

Os apelidos poden ou non ir precedidos da preposición de xa que é unha marca antes xeral na onomástica e que hoxe se intenta conservar para indicar superioridade social. Caso evidente foi o de Mª Dolores Cospedal, que “inventou” un de Cospedal cando se converteu en alta funcionaria do Estado. Felipe VI Borbón Grecia sería unha redacción correcta nun texto en galego.

 

 

O Tesouro do Léxico Galego e Portugués

Teño unha ampla familia, toda galegofalante. A de sempre vive máis ou menos concentrada nas comarcas do Paradanta e Vigo. A nova, a que tomei da miña muller, Eva, vive entre a Limia (iso de Alta e Baixa é un pouco cacofónico) e Catalunya. Despois de catro décadas fóra seguen a manter o sotaque limiao e un vocabulario que a min se me fai peculiar por ser orixinario doutra comarca.

Cando a Eva falaba de rabisacos, de celamíns ou de carraspiños a min faltábame o tempo para ir aos dicionarios averiguar que significaban esas palabras. Nalgúns casos tiven éxito, noutros aínda sigo na busca. O mesmo me pasou na Maraña e en Cequeliños, onde o cadal de palabras herdadas dos meus avós, aínda que moi diminuído polo paso do tempo, se mantén en ducias de expresións propias da nosa familia, compartidas ás veces coa veciñanza e outras propiamente nacidas da experiencia da casa.

Por exemplo, miñas tías maternas (teño cinco) poden recibir a alguén cun sorpresivo: “Puxécheste ben basilio con dous días que fuches á praia”. Basilio? Para alguén de fóra do contorno inmediato soaralle a chinés. Pois ben, o enigma ten sinxela solución: o meu avó materno, que se chamaba Baltasar, tivo a ocorrencia, nalgún momento entre o 1970 e o 1980 de tomar o cantante Basilio (un panameño cuxo nome completo era Basilio Fergus Alexandre) como metonimia da negritude. O exitoso intérprete de “Cisne cuello negro cisne cuello blanco” pasou a definir co seu nome de pía non unha persoa negra senón alguén que adquire esa cor, ben por broncearse ben por andar na terra ou na borralla. “Andamos teu pai e mais eu basilios de todo cavando nas baleiras”, pódeche saltar miña nai.

O vocabulario popular está considerado coma un tesouro pola filoloxía, pola literatura e –debería– polas autoridades de Galicia, xa que a construción lingüística é un esforzo de séculos que se foi elaborando peza a peza coma quen coloca teselas no mosaico da cultura, orgullosa mostra do que somos diante do mundo. E como interesado nas palabras, na súa orixe e na súa pervivencia, estou encantado coa iniciativa do Tesouro do Léxico Galego e Portugués que se pode consultar aquí. É unha base de datos moi valiosa (aínda que incompleta) que agardo se vaia completando, unha ferramenta máis para aprendermos xa non só que significa unha palabra senón en que lugares está viva.

Para moitos, o galego normalizado é unha especie de morto vivente construído con palabras mortas. É unha visión reducionista. Moitas das palabras que damos por enterradas (porque non as oímos no noso contorno) gozan de boa saúde noutras latitudes. O Tesouro axúdanos un pouco a saber onde.

 

Loxa

A palabra loxa existe en galego. Define o lugar de xuntanza dun grupo francmasón e, por extensión, a propia reunión de masóns. Hoxe a masonaría está rodeada de mitoloxía e correron arroios de tinta sobre as súas actividades mais tradicionalmente en Galicia foi un movemento clandestino e minoritario, polo que a palabra é un cultismo que non saíu da letra escrita.

Loxa tamén define nalgúns lugares un pendello pechado para o gando e tamén un lugar destinado nas casas a despensa ou leñeira.

Esta palabra provén do francés loge (cámara, cuarto) e é posible que entrase no galego xa na Idade Media a través dos fluxos de emigración proveniente das terras francas que fundaron ou ocuparon mosteiros en todo o reino, caso de santa María de Melón, por exemplo.

Loge deu en loxe, palabra feminina que non aparece no dicionario da RAG mais si no Estraviz e no Eladio, entre outros, co significado de “tenda onde se compra as cousas correntes da vida”. Tamén se lle deu este nome ao espazo onde os mariñeiros gardaban redes e apeiros.

Vemos que a palabra loxe, mellor ca loxa, pode ser sinónimo perfecto de tenda. En calquera caso, tenda non é castelanismo e non hai por que evitar o seu uso. A palabra é latina e primeiro definiu unha construción portátil ou efémera (significado que aínda se conserva para a tenda de campaña). Como os primeiros negocios que facían venda ao detalle se colocaban en feiras, estendeuse o uso deste vocablo, xa en tempos medievais. Por exemplo, en Ourense existe unha rúa das Tendas, na que se establecían naqueles séculos negocios tan dispares como a prataría, o tallo dos carniceiros ou a venda de herbas medicinais, aproveitando o movemento de veciños ao redor da catedral.

Loxa está emparentado con lonxa. Lonxa deriva de loge tamén, a través do catalán llonja. Hoxe o galego estándar usa a palabra para definir un establecemento de compra-venda de produtos frescos, especialmente peixe.

 

Esquirol

A palabra castelá esquirol é desas que funcionan como cápsulas da historia e que só coñecendo o seu sentido podemos entender parte do noso pasado. L’Esquirol é un dos núcleos de poboación que forman o actual municipio catalán de L’Esquirol-Santa Maria de Corcó, un extenso municipio que durante o século XIX viviu, como o resto do país mediterráneo, a alta conflitividade da revolución industrial.

O ano 1855 foi un dos máis sobranceiros na historia do movemento obreiro estatal xa que foi nesa data cando se realizou a primeira folga xeral. O seguimento dos traballadores foi masivo e a resposta do goberno de Isabel II, que naquel tempo dirixía Baldomero Espartero, foi brutal. Houbo detencións e incluso deportacións.

Un dos focos de maior conflito foi Catalunya. A paralización da industria, a pesar da represión militar, foi case total e os empresarios tiveron que buscar o xeito de manter a produción. Foi entón cando L’Esquirol se fixo famoso. Para substituír os folguistas da localidade próxima de Manlleu, os industriais contrataron veciños de L’Esquirol no seu lugar. Foi a partir dese momento cando se foi estendendo a palabra esquirol como sinónimo de crebafolgas.

En galego, esquirol considérase un castelanismo. Recoméndase utilizar crebafolgas ou rebentafolgas, tanto para definir os traballadores que substitúen os folguistas como os traballadores que non secundan unha folga.

Coido que os lazos evidentes coa historia que acabo de contar fan conveniente que a palabra esquirol tamén se inclúa no noso vocabulario. Non para escarnio dos pobres habitantes de L’Esquirol-Santa Maria de Corcó, senón porque debemos recordar momentos destacados da historia, caso deste, aínda que nos quede a mil quilómetros de distancia.

Zafio

Este adxectivo define unha persoa groseira ou ruda nos seus modais. O galego non o recolle por consideralo castelanismo.

Zafio-a é unha desas palabras que no noso vocabulario proceden do pouso da discriminación social. Case todas as hipóteses etimolóxicas sobre este adxectivo indican que procede do árabe hispánico fallah safi, nome daqueles labregos con menos terras, en moitos casos xornaleiros. Coa conquista de Al-Andalus, a palabra pasou ao castelán como sinónimo do máis baixo, do oposto ao suposto refinamento dos cristiáns conquistadores. Esta analoxía de labrego como incivilizado é común noutros moitos nomes –tanto do castelán coma do galego–, como gañán, buen juan, rústico… Clasismo lingüístico que ten moito a ver co abandono cultural no que se deixou o medio rural, na clásica culpabilización da vítima, neste caso dos agricultores sen acceso aos estudos dos que se burlan os letrados, con especial virulencia escritores, clérigos e funcionarios públicos, como se pode comprobar na lectura dos autores españois dos séculos de Ouro.

Para substituír zafio, en galego podemos empregar os xerais groseiro ou rudo. Tamén ordinario, vulgar, basto, inculto, bárbaro e incivilizado, entre outras opcións.

Hostia, a estadea!

Nalgúns lugares de Galicia, á Santa Compaña chamóuselle estadea ou estantiga. De feito, o nome da Compaña é moi recente e naceu dun intento da Igrexa de controlar baixo a súa doutrina unha crenza que –nisto coinciden todos os estudosos– provén da máis remota prehistoria. Converter algo en santo foi un método eficaz para o Vaticano de apropiarse dun anaco da cultura relixiosa precristiá autóctona.

Presente en moitos contos de pantasmas, a estantiga é unha procesión de ánimas que sucan os camiños e congostras nunha peregrinaxe que nalgúns mitos ten final nos portos francos cara ao alén (Fisterra, Cabo do Mundo-Santo André de Teixido, en Galicia). Noutros anda sen rumbo polos milleiros de lugares do país unindo á súa fileira os descoidados noitébregos que esquezan pecharse nun círculo labrado en terra.

A orixe das palabras estantiga e estadea non encontra unanimidade entre os investigadores. Na Idade Media os documentos falan de osten antiga. O nome podería provir ben do latín hostis antiqua, que significaría exército antigo ou de hostis antiquus, que significa inimigo antigo e que é a maneira elegante de lle chamar ao diaño (hostis antiquus generis humani (inimigo antigo do xénero humano). Dese hostis do latín temos hoxe en día hostil e a interxección hostia! –ou hostiá!– que se asimilou ao nome da peza de pan consagrado mais que na orixe viña buscar a blasfemia chamando en voz alta por Satanás, na liña anticristiá de todos os pecados que saen da nosa boca: “Me cago en Dios, a Puta Virgen…” (todos pronunciados en castelán, que tamén niso é o idioma da relixión.

A hipótese de que procede do termo hoste (exército) colle forza ao imaxinarmos a compaña coma unha tropa pantasmal que percorre a terra desde a primeira noite. Os nosos devanceiros coidaban que a morte era un primeiro paso que non acababa no sartego. De aí que as tumbas prehistóricas se construísen con fendas suficientes para permitirlles aos defuntos partiren cara á súa derradeira morada nunha longa fervenza de pantasmas. O de que á fronte da hoste ía un defunto coa cruz xa é engadido moderno do catolicismo, que sempre intentou impor a cruz ao círculo, gran símbolo relixioso atlántico. O máis ambicioso neste sentido foi san Patricio, padroeiro de Irlanda, que xunguiu os dous emblemas na denominada cruz céltica.

Pensarmos en estantiga ou estadea como sinónimo de diaño ten a súa lóxica se pensamos en que un dos significados da palabra é aparición fantasmal e, por extensión, persoa alta, seca e pálida. Aí si que a descrición encaixa con determinada imaxe diabólica, a procedente da asimilación co deus grego Hades, ser subterráneo (polo tanto pálido por falta de sol e fúnebre, xa que vive “enterrado”) e austero (de aí o de enxoito e espigado). Esa é, por certo, a inspiración do mito do vampiro. Non ten acaso o Edward Cullen do cinema (Robert Pattinson) cara de estadea?

Conclave

En galego, a xuntanza de cardeais que se realiza para escoller papa dise conclave, con acentuación grave e polo tanto sen acento gráfico. O castelán cónclave é unha forma curiosa (quizais buscando a solemnidade das esdrúxulas) do diáfano con clave (con chave) co que se definiu esta reunión cardenalicia.

Conclave –con chave– é unha das cernas da escolla papal. O catolicismo susténtase sobre a independencia total dos cardeais á hora de elixiren papa xa que foron moitas historicamente as presións do poder temporal (reis e Emperador) para pór un outro na cadeira pontificia. En realidade, ese símbolo da casa pechada foi en moitas ocasións unicamente iso, un símbolo. Na meirande parte das eleccións papais, vulnerouse o peche con espías, mensaxes gardadas nas entrañas das comidas que recibían de fóra e incluso un admirable tránsito de pombas mensaxeiras que deixaban o seu recado nas celosías vaticanas.

Conclaves de sona houbo moitos. Pola virulencia do peche, destaca o que escolleu a Xoán XXII o 7 de agosto do 1316. Logo de dous anos de desacordo entre os cardeais, o rei Filipe V de Francia (naquela altura o máis importante reino de Europa) pecha a cal e canto os purpurados en Lyon e ordena que non os alimenten nin lles dean auxilio de ningún tipo até que escollan papa. Di a lenda que algúns cardeais gastaron centos de moedas de ouro en subornos para conseguir comida substanciosa e incluso compañía feminina. Ao final, no límite do esgotamento, decidiron apostar por un cardeal francés, Jacques Duèze, de 67 anos, murcho e suspirante, que pasou toda a xuntanza derreado nun catre, pensando que duraría pouco. Vaia vista! O seu pontificado durou 18 anos e está considerado como un dos grandes xenios das finanzas de todos os tempos. Del foron as reformas que converteron o papado nunha gran compañía transnacional con beneficios todos os anos.

Estes días oiremos moito nos medios “os purpurados” como sinónimo de cardeais. Mais vemos que as súas roupaxes son de cor escarlata. Esta suposta incoherencia non é tal. Na Idade Media, o púrpura definía a cor vermella viva, que os tintureiros conseguían dun molusco chamado púrpura. Co tempo, esa cor encarnada lográbase máis intensa utilizando o quermes. Esa cor chamouse escarlata (provén do árabe iskirlata) e o púrpura pasou a definir esa cor que vai do vermello ao violeta. Para superar a ambivalencia entre dúas cores tan diferentes, fálase de azul púrpura e de vermello púrpura. Unha curiosidade: o león emblema do reino de Galicia e León historicamente pintouse nos brasóns en vermello púrpura (hoxe encarnado vivo) mais como nos manuais aparece “león púrpura en campo de prata” podemos ver o fero animal representado en violeta (azul púrpura) e incluso rosa.

Hoxe en día, podemos dicir que os cardeais visten de vermello, de carmesí ou de escarlata. A alta xerarquía eclesiástica escolleu esa cor porque na Idade Media era a cor do luxo. Era o ton máis difícil de conseguir e polo tanto representaba unha posición social de riqueza.

Non se debe relacionar a cor cárdea (a cor azul-violeta dos hematomas), cuxo nome se tomou da tonalidade das flores do cardo. En galego non debemos empregar cardenal como sinónimo de hematoma. Mellor negrón ou mazadura. Moratón é un vulgarismo castelán, cuxa gramática recomenda moretón.

A palabra cardeal é moi vella no galego, de aí que do latín cardenalis (fundamental) pasase ao erosionado cardeal. En Galiza historicamente tamén houbo cardeais. Así se coñecían os cóengos que formaban parte do cabido nalgunhas catedrais, caso das de Santiago e Ourense.