Suadoiro

Nos últimos anos a presenza da roupa deportiva aumentou en esferas non propiamente deportivas. Aínda que xa antes do confinamento pola pandemia de covidia esta tendencia era evidente, aquel período de moito tempo dentro da casa deulle un pulo definitivo ás pezas de roupa consideradas máis cómodas e informais, con varias funcións e baratas.

Acabado o confinamento, a roupa deportiva saíu canda nós á rúa, e non só para facer exercicio. Todas as vantaxes que mostraran naqueles meses de internamento permaneceran: prezo, versatilidade e, sobre todo, que non precisan que lles pasemos o ferro e teñen connotacións consideradas positivas socialmente, especialmente a xuventude e a boa forma/saúde. Vestir roupa deportiva quita anos e parece indicar que a persoa que a leva practica deporte, cunha vantaxe engadida: nos modelos máis frouxos axuda a agochar a forma do corpo. Aparentar menos anos e boa saúde son valores fundamentais no noso tempo.

O chándal tradicional pasou a protagonizar pasarelas de moda e é hoxe uniforme de moitos músicos e emprendedores de Silicon Valley, por exemplo. As grandes marcas de luxo teñen espazo para este tipo de roupa e incluso se diferencian rexistros de uso, é dicir, fabrícase roupa deportiva para facer deporte e outra para o paseo.

Hoxe quero falar do nome dunha desas pezas de roupa de adestramento: o suadoiro. Esta palabra está aceptada pola RAG na súa segunda acepción. A primeira é: “manta que se lles pon aos cabalos por debaixo da sela”, é dicir, o suadoiro foi tradicionalmente un lugar (o sufixo -oiro indica case sempre iso) onde se acumula a suor, neste caso a dos cabalos.

Suadoiro é un calco do castelán sudadera, que tamén tomou o termo da manta fedorenta dos cabalos. E co calco veu o fedor, porque aínda que é moi subxectivo falar de palabras antiestéticas, neste caso parece que as connotacións do concepto son evidentes: lugar onde se acumula suor non parece o termo máis chic para vender esa peza de roupa. E aínda así triunfou e é habitual no galego, especialmente no escrito, porque no oral é maioritario o orixinal “sudadera”.

No portugués a norma indica que debe usarse camisola, camisola con capuz ou moletom. Incluso agasalho se utiliza neste contexto. Mais cando un acode a unha tenda de roupa en Portugal é habitual que as etiquetas poñan este produto co seu nome inglés: sweatshirt ou hoodie (a que leva capucha).

Sweatshirt significa literalmente “camisa para suar” e incide directamente nese mesmo campo léxico, o do esforzo, a transpiración, o mal cheiro. E é pena que tamén nese idioma triunfe por riba de termos que aparentemente parecen máis apetecibles para falar desas roupas fóra do ámbito estritamente deportivo.

En galego é evidente que suadoiro é a palabra maioritaria, mais coido que sería máis eufónico, sobre todo unha vez que esas pezas de roupa se usan fóra dos espazos de transpiración, empregar outros termos, tomando como referencia o portugués formal, como camisola ou moletón. Ambas palabras xa aparecen no dicionario da RAG e aínda que actualmente os seus significados son restritivos (sobre todo no de moletón, que alude unicamente ao tecido e non á peza de roupa), axustaríanse para os seus novos usos.

Outro día haberá que falar de tenis.

Xeo ou xelo?

Hoxe lin a enésima queixa (desta volta na prensa, co carimbo de columna de opinión) sobre os malvados camareiros que traducen as comandas cando llas comunican en galego. Hai uns días era un humorista gráfico quen aludía a esta praga que asola as terrazas e as barras: o camareiro tradutor, principal inimigo do galego normativo, especialmente cruel no seu desprezo a palabras como morno e xeo.

Aínda que tal lectura me vale para reflexionar sobre o neoloxismo en galego xeo, aproveito para indicar que me parece un absurdo clasista enfocar nos coitados traballadores da hostalaría a saúde do prestixio social do galego. Nunca vexo queixas, nas redes sociais ou na propia prensa, sobre eses notarios que che din que se queres un documento que vas pagar ti en galego tes que levalo ti a traducir ou algún comentario sobre os médicos de cabeceira que se negan a falarche en galego malia che asistir o teu dereito a ser atendido na túa propia lingua.

Entra dentro da lóxica clasista de determinados galegofalantes “normativos”: os camareiros son subalternos e cara a eles é doado elevar a queixa. Persoalmente, coñezo persoas que se esforzan en evitar castelanismos e outros elementos da lingua galega informal xusto cando conviven con empregadas da sección de chacinaría do supermercado ou nalgunha reunión familiar, xusto cando hai moitos parentes que non foron escolarizados en galego e que, polo tanto, só teñen acceso a un rexistro da súa lingua, por moito que ese sexa o seu idioma materno.

Malia os case 40 anos de autonomía, a alfabetización en galego é deficiente. Non existe unha conciencia de respecto polo idioma e a propia dinámica social e legal marca ben o seu papel secundario na sociedade galega: o castelán é unha lingua de primeira, a lingua que se debe coñecer; o galego é unha lingua tolerada que se pode coñecer. Non é segredo ningún que á xente non lle dá vergoña escribir en galego con faltas de ortografía pese a teren cursado estudos dese idioma durante toda a súa vida escolar. Podemos ver escritores con máis de dez libros publicados que descoñecen formas básicas da gramática ou do léxico galego. Por que, daquela, hai que chuzar nos camareiros e non nos escritores? A resposta é simple: o que lles molesta non é que o camareiro descoñeza que significa morno ou que necesite traducilo para mellor memorizalo e executar a comanda, o que realmente molesta é que alguén inferior socialmente se atreva a non aceptar as nosas ordes sen chistar, a rachar esa pequena burbulla de prestixio social cando pedimos un café con xeo ou con leite ou morno ou tépedo.

O caso é que, ademais, e por iso escribo esta entrada no blog, é que xeo é unha palabra inventada no galego contemporáneo. Aparece por primeira vez no 1985, nun Glosario de Voces Galegas que recompilou o catedrático Constantino García.

Hoxe en día, é certo, esta é a única forma que admite a RAG, malia que o propio García incluía naquel glosario a forma histórica xelo, a que está presente en practicamente todos os nosos dicionarios históricos, incluído o Eladio, e a forma que aparece no Estraviz, o dicionario máis importante da nosa historia e referencia principal de calquera que queira ter un coñecemento real do alcance do idioma galego.

A cuestión principal é que a palabra galega xelo foi substituída polo castelanismo hielo en case todos os contextos orais. Por que? A resposta é doada. O xelo como elemento cotián até hai moi pouco nada tiña a ver cos cubos que se fabrican nos conxeladores das casas ou se compran, principalmente nas gasolineiras. As pedras de xelo que se conservaban nos neveiros ou neveiras nada tiñan a ver para o galego con este novo produto, de aí a diferenza entre xelo, xeada, lazo e hielo. Igual que para unha persoa maior de 55 anos non hai confusión posible entre unha vasoira e unha escoba por moito que teimemos en convencela, tampouco van dar creto que esas pedriñas son, xa non só de xelo, que aínda lles pode soar, senón de xeo. Infelizmente, como diciamos, a alfabetización escolar e a existencia de medios de comunicación audiovisuais non remediou, agás nos rexistros formais, ningunha substitución léxica.

Si é correcta a forma xeado (non xelado), referida ao doce que se prepara engadindo xelo á froita ou a unha materia graxa emulsionada.

A forma que debera recomendarse e que está aínda viva na fala común é xelo, nunca xeo, que é en puridade un neoloxismo, con certo éxito recente entre as castes galegofalantes con estudos superiores que toman café en público e se queixan do pouco galego que saben os camareiros.

Lívido e libido

Na nosa vida diaria, o cerebro ten momentos graciosos. Aplicados á lingüística, case sempre coinciden coa economía e coa confusión. Por economía dicimos coworking e non espazo de traballo colaborativo aínda sabendo que a palabra é un híbrido de pouso anglófono. E por confusión hai quen escribe absorver (por influencia de absolver).

A confusión entre lívido e libido cada vez é máis común. Acotío escoitamos “líbido”. Por que?

Primeiro definamos cada termo. Lívido ou lívida é un adxectivo cualificativo que define a cor pálida (case sempre referida a persoas: “Díxome aquela burrada e quedei lívida, filla”) ou a cor entre azul e encarnado que adquire a pel humana en estados de frío extremo ou por mor dunha contusión.

Libido é un substantivo feminino que define o desexo sexual instintivo. O Estraviz engade tamén que para o psiquiatra e fundador da Psicanálise Sigmund Freud, a libido define tamén “a enerxía dos instintos da vida”.

De feito, os expertos en Etimoloxía consideran que foi o médico austríaco quen en realidade colocou este termo, proveniente do latín, no vocabulario actual, primeiro no rexistro científico e pouco e pouco (coa popularización da propia psicanálise) na fala cotiá.

Coa normalización social do sexo, tamén na fala, termos coma libido entraron no vocabulario habitual. “Malditas hormonas, téñenme esta tempada coa libido polo chan”.

Coido que a confusión ten a ver con dúas circunstancias. Por unha parte, ambas palabras son cultas. Lívido de feito segue sen usarse, polo xeral, máis alá do rexistro formal ou literario. E pola outra, os cultismos parece que soan mellor en esdrúxula: currículo, pináculo, catedrática e cátedra… Libido, así con acentuación grave, debe soarlles a determinados falantes como estraño.

Como curiosidade, libido procede da raíz indoeuropea *leubh-, da que derivaron formas como o love (inglés) ou любовь (ruso): amor. Mais para os latinos a libido viña ser non tan só a paixón amorosa senón calquera impulso irracional e máis forte ca a propia vontade. Foron os filósofos cristiáns quen adscribiron esa paixón desatada á paixón sexual, esquecendo que é  o amor e non o sexo o que realmente non se pode gobernar.

Promedio

O castelanismo promedio debémolo substituír en galego, segundo o contexto da frase, por media (cantidade ou valor máis próximo ao cociente de dividir entre os compoñentes dunha fracción o valor total). “A media de fillos por parella descendeu en Galicia nas últimas décadas) ou por punto medio ou metade.

É palabra moi utilizada en estatística e dese ámbito pasa habitualmente á linguaxe política e xornalística. A orixe da palabra é unha locución latina, pro medio, que só triunfou no castelán entre todas as linguas latinas.

O galego tamén proscribe o verbo promediar. Este é un verbo económico que en galego debemos traducir valéndonos de complementos verbais. Para o significado de repartir algo en dúas partes iguais, debemos empregar a locución verbal partir á metade. Tamén pode significar achar a media. Interpoñerse entre dúas ou máis persoas en galego expresarémolo a través dos verbos mediar ou intermediar. No caso de chegar á metade un determinado espazo de tempo, o galego emprega mediar. “Promediaba el otoño cuando llegó tu carta”. “Mediaba o outono cando chegou a túa carta”.

Pregue

A palabra pregue é un castrapismo. Do castelán pliegue, tentouse galeguizar a súa forma substituíndo a forma pl pola propia pr.

Mais como ocorre noutros casos, ese tipo de “regras” non funcionan na nosa lingua. A normativa indica que a forma galega de pliegue debería ser pregadura ou dobra.

O dicionario Estraviz engade prega, palabra que tamén recomenda o lingüista Benigno Fernández. A palabra tamén existe en portugués.

A palabra castelá pliego é en galego prego. Tanto cando falamos das dobras cara a un lado e cara a outro que se fan nun papel ou na tea (as saias de pregos dos uniformes do ensino relixioso, por exemplo) coma se falamos de calquera papel dobrado en dúas ou máis partes.

Cando falamos dun documento oficial que contén requerimentos para, por exemplo, participar nun concurso de contratación coa administración pública podemos utilizar carta de prego. Prego de condicións tamén é válida.

Buzón

Non está demasiado clara a etimoloxía da palabra castelá buzón. A RAE considera que o receptáculo provisto de boca onde se deposita correspondencia deriva da palabra bozón, que define un tipo de ariete usado na arte militar de tomar fortalezas. Ese bozón proviría, a través do provenzal, dunha palabra alemá (bolzen) que define un cravo de tamaño groso. É dicir, os primeiros cilindros colocados nas vías públicas para recolleren o correo recordaban estas pezas militares.

O caso é que en galego non debemos usar este castelanismo. Empregaremos a forma viva en portugués caixa ou caixa de correo, en todos os ámbitos. Nalgúns casos, o portugués ten palabras diferentes: buzón de voz é secretária eletrônica no Brasil. A miña avoa Teresa chámalle “a señorita” ao dispositivo de resposta automática dos teléfonos. No portugués, unha caixa postal é o equivalente ao noso apartado de correos.

Buzón é un castelanismo difícil de erradicar porque a palabra substituta é confusa e antieconómica. Persoalmente, coido que sería preferible admitila xa que, na práctica, é practicamente imposible que se xeneralice o uso de caixa de correo.

Ultraxe

Aínda que a palabra é correcta en portugués e aparece nalgúns dos nosos dicionarios históricos, coido que ultraxe é, na nosa lingua, un castrapismo tomado do castelán ultraje. E polo tanto, debémolo substituír por formas propias, que abondan.

Para falarmos da ofensa a unha persoa ou pobo con palabras e feitos, o galego conta con aldraxe. Aldraxe é a forma galega do francés antigo oltrage, da que outras linguas tomaron (máis recentemente a palabra ultraje).

Recordemos que aldraxe é palabra feminina e que o verbo derivado é aldraxar (así que ultraxar tamén se considera incorrecto). A palabra está viva na rúa e tamén na linguaxe xornalística e política. No período previo á aprobación do Estatuto de Autonomía do 1981, cando en Madrid o goberno central teimaba en negar a autonomía de primeiro rango para Galicia, fíxose famoso o berro “Contra a aldraxe”, que reuniu miles de persoas en diferentes mobilizacións a prol do autogoberno.
Outras palabras que podemos empregar para evitar ultraxe son agravio, ofensa, inxuria, vexación ou afronta. Como digo sempre, cada matiz semántico hai que adecualo á frase na que esteamos a empregar a palabra.

Mecer e columpio

Mecer é a forma castelá á que evoluíu o verbo latino miscere (mesturar). En galego debemos dicir mexer, co significado de sacudir, abanear ou axitar. Estoutros tres verbos son, polo tanto, sinónimos pero non perfectos. O vento mexe a herba, sacódea ou axítaa. Mais a nai abanea o berce. O verbo abanear ou abalar significa mover algo acompasadamente. Neste caso tamén podemos usar o verbo randear. “Nos seus últimos anos, Manuel Fraga randeaba á esquerda e dereita”.

Coa forma randear constrúese a palabra randeeira, que en galego define dous obxectos. Por unha banda, o enxeño que consiste nunha superficie máis ou menos plana na que sentar suxeita a outra estrutura máis alta e firme (unha barra metálica, unha ponla…) por medio de cordas ou cadeas. A palabra columpio é un castelanismo. Tamén columpiarse, en todos os sentidos. Cando se di que alguén fixo unha afirmación sen ter todos os datos, en castelán coloquial úsase columpiar. En galego debemos substituílo por botar por fóra ou aplicarlle algunha expresión feita propia. “No te columpies”. “Tira o cabaliño da chuvia”.

Para a acción de moverse sobre a randeeira podemos usar amais de randear, bambear, arrolicar ou carriolar. Estes verbos son todos pronominais. “Randeouse durante unha hora no parque”. “O que máis lle gustaba era carriolarse nas randeeiras dos cabaliños que puñan durante as festas”.

A outra randeeira define un tipo de cadeira, normalmente con brazos e respaldo, que se asenta sobre unha superficie curva e que abanea coa forza motriz do propio corpo. É incorrecto utilizar mecedora ou mexedoira/mexedor para definir este moble. Tamén se lle pode chamar arrandeadoiro.

Un mexedor é o instrumento de cociña, en forma de espiral, que se usa especialmente para mesturar masas líquidas. Por extensión, pode definir calquera robot destinado case unicamente a facer masas, ao estilo da Kitchen Aid.

A forma remexer úsase para indicar a acción de darlle voltas a algunha cousa (nunha pota, por exemplo), alterar o estado dun conxunto coas mans (un caixón, por exemplo) ou como sinónimo de moverse con comodidade: “Esta cama é tan pequena que non me remexo”.

Carcoma

Este substantivo é de orixe incerta e compárteno o portugués e o castelán. O galego normativo rexéitao non porque estea demostrado que sexa castelanismo ou lusismo senón porque considera que é conveniente favorecer as formas vivas na fala popular.

Para definir este insecto devorador de madeira, prefírese empregar os termos couza, caruncho, traza, cosco, corta, trilla e rela. Recoñezo que case sempre oín chamarlle ao becho e ao seu efecto carcoma mais de cando en vez ás miñas avoas escapáselles traza, como unha desas moitas palabras que aprenderon mais gardaron na gabeta do seu cerebro en beneficio de formas que consideraban máis modernas ou máis correctas.

Traza tamén existe en portugués e é a forma que utiliza a miña familia no Brasil. Curiosamente, o verbo derivado deste nome, trazar, non o recolle o VOLG cando é común no portugués. Para substituír o proscrito carcomer a RAG prefire as formas roer e relar ou consumir ao falarmos de carcomer en sentido figurado. “La ira lo estaba carcomiendo por dentro”. “A ira estaba a consumilo por dentro”.

Rastrillo

En ningún caso usaremos este castelanismo. Se falamos dunha ferramenta agrícola que ten o mango longo e no bico un traveseiro cheo de pugas, debemos usar a palabra angazo, anciño ou enciño.

No caso de falarmos da peza dentada que se emprega para asedar o liño, o termo correcto é restrelo, aínda que tamén se emprega rastrelo.

O enreixado levadizo que se empregaba para pechar os portóns das fortalezas podemos chamalo grade ou gradicela.

No caso de tenda especializada en cousas de segunda man ou feira benéfica de produtos doados por particulares, sería preferible usar chambo. Chambo sería un derivado do verbo chambar, cuxo significado é, segundo o Estraviz, facer troco con cousas vellas.