Como escribir nomes procedentes de alfabetos diferentes ao latino

A ortografía é unha convención. Non ten máis valor que facilitar a comunicación a través dun consenso que admite que tal ou cal grafema transmite cal ou tal fonema. Esta calidade apréciase especialmente cando debemos adaptar á nosa fonética nomes escritos en alfabetos diferentes ao noso. Por resumilo, provenientes das diferentes culturas asiáticas, do alfabeto cirílico, do grego e do árabe. Como debemos transcribir eses nomes en galego?

Entre os tradutores e intérpretes mantense a norma de aceptar determinadas regras internacionais que rexen todas as transcricións ao alfabeto latino. O principal problema é que as solucións fonéticas das diferentes culturas non responden a un único modelo de pronuncia. É dicir, o galego, o portugués, o catalán e o francés, sendo parentes entre si, da familia latina, posúen fonemas particulares cuxa translación é complexa xa que o idioma de recepción non ten un signo específico para ese son. Por exemplo, a terminación -ll catalá, presente en apelidos como Carbonell, é difícil pronunciala en galego, onde acabamos empregando un i longo: Carboneii.

Nesas regras internacionais case sempre se empregan fonemas alleos á tradición galega cuxa pronuncia pode darnos dificultades mais non diferentes ás da onomástica neerlandesa ou italiana, por exemplo. Podemos ter dúbidas sobre como pronunciar o nome do futbolista xaponés Shinji Kagawa (arestora no Borussia Dortmund) mais esas mesmas dúbidas xurdirán igualmente no caso dos tamén futbolistas Sami Khedira (agora na Juventus de Torino), Michael Krohn-Dehli (Sevilla) ou do ex ciclista Claudio Chiapucci. É dicir, temos que aprender os rudimentos básicos da pronuncia de diferentes grafemas en diferentes linguas para asegurarnos de que sexa correcta.

Por influencia do castelán moderno, a tendencia é a adaptación. Por quizais as mesmas razóns polas que para a RAE, Ourense non existe e se opta polo enxendro Orense, a FUNDEU, auténtica autoridade lingüística sobre o bo uso do castelán na prensa, insiste en adaptar á fonética española a onomástica estranxeira. Recomenda Misisipi en vez de Mississippi, Luisiana en vez de Louisiana, Gotemburgo en vez de Göteborg, Catar en vez de Qatar…

No caso dos nomes propios, a opción españolista choca coa internacionalista e consegue paradoxos como que en castelán se escriban igual Jameson e Chéjov pero non se pronuncien igual. E o que é peor, que en galego se adapten como propias esas adaptacións cando a nosa pronuncia e o valor das nosas letras é diferente.

Persoalmente, coido que o mellor é respectar a onomástica internacional, tanto na toponimia como nos nomes de persoas, aínda que nesas palabras existan grafemas alleos á nosa lingua como o y, o j, o tx, o kh, o ph, o sh… Hai menos posibilidade de erro e non existe ningún impedimento para poder comunicar e pronunciar correctamente eses nomes estranxeiros. Mais de optarse pola adaptación, debemos manter a coherencia. É dicir, se j equivale a algo semellante ao noso i en palabras como iodo ou caio, non pode equivaler ao j castelán de jamón ou jarra. Para representar ese son, podemos optar polo internacional kh (Kazakhistán) ou polo gh galego, que ten un valor semellante: Chéghov ou Chéghof.

Unha das miñas teimas é a de conseguir unha aplicación ou páxina web que respondese inmediatamente ás dúbidas sobre pronuncia estranxeira. Amigos meus máis doutos nestas artes afirman que sobran lugares e recursos para conseguir unha pronuncia perfecta en calquera lingua. Mais polo que vemos a diario nos medios audiovisuais esa tarefa está por facer e nela non só inciden aspectos lingüísticos senón, sobre todo, sociais. Por qué ninguén dubida da pronuncia do actor e político Arnold Schwarzenegger, do escritor William Shakespeare, do futbolista Bastian Schweinsteiger e en cambio case ninguén pronuncia ao xeito José Mourinho, Passos Coelho ou Yasmina Khadra.

Rajoy

Tan afeitos estamos os galegos a que nos nomeen coas palabras do castelán que temos que parar un segundo e reflexionarmos sobre os motivos de que colaboremos tan activamente nun longo proceso de marxinalización, inxusto e –coma todos– reversible.

O exemplo que hoxe quero compartir é o de Rajoy. Desde hai anos, este nome propio é sinónimo de moitas cousas. As connotacións déixollas a cada lector porque seguro que cadaquén temos nos nosos adentros un adxectivo, un concepto, un momento que relacionamos inevitablemente con esta palabra. E por fóra de todo iso queda o esquelete: Rajoy é a deturpación dun bonito topónimo galego que pasou á onomástica: Raxoi.

Conta Gonzalo Navaza que foi especialmente a partir do século XVIII que os escribáns, algúns galegos, os máis de fóra, empezaron a corrixir os apelidos e nomes dos nosos lugares e parroquias para que se adaptasen á unidade lingüística soñada polo imperialismo español. Non foi un proceso necesariamente ditado por ningunha orde. Como ben explicou Antonio Gramsci xa hai moitos anos, na cultura só cómpre crear unha hexemonía para que todos os axentes traballen implicitamente a favor dela. Eis como os Raxoi pasaron a Rajoy en tantos casos. E xa non volveron.

Tras a chegada da autonomía, no 1981, promoveuse un proceso de restauración lingüística. Por iso o pazo no que se empraza o Concello de Santiago, por exemplo, é o Pazo de Raxoi e os tres lugares que levan ese nome: un na Caniza, outro en Valga e outro en Vedra volveron ser Raxoi tamén nos papeis oficiais.

Na onomástica o proceso de restitución fracasou. Non houbo pedagoxía, máis ben boicot por parte da burocracia encargada dos rexistros, fortemente vinculada ao poder estatal. Ningún proceso ten éxito a base de voluntarismo, máis cando custa tanto mudar calquera aspecto dun apelido: a súa grafía, a súa orde… Son odiseas entre labirintos funcionariais. Os servidores públicos convértense en tiranos (mercé ás leis, non pola súa culpa) que dificultan que os Freijanes sexan Freixáns; os Teijeiro, Teixeiro; os Cid Cide, os Rajoy Raxoi.

Este blog ocúpase das dúbidas que xorden cando escribimos en galego. En moitos temas, eu, o autor e único responsable, tomo posturas que son estritamente persoais, discutibles e por veces polémicas. Neste asunto, considero que naqueles casos nos que non haxa ningunha dúbida de que estamos ante apelidos galegos deturpados, inequivocamente aldraxados por sons e grafías alleas, é conveniente restituílos nos textos. Eu sempre escribirei Mariano Raxoi Brei; Alberte Núñez Feixoo; Xavier Gómez Noia. En casos nos que a propia persoa fixo esforzos por adaptar o seu apelido á grafía galega hai que ser xenerosos, non obstante. A ninguén se lle ocorrería chamarlle ao director da editorial Galaxia Vítor Freixáns (xa falaremos da miña hipótese sobre este apelido noutro momento).

Antía e Antonia

Antía é un dos nomes máis utilizados entre as galegas desde hai tres décadas. Aínda que coñecemos persoas maiores con ese nome (Antía Cal, prestixiosa educadora, por exemplo), o certo é que a meirande parte delas teñen menos de 40 anos. Antía Otero é poeta e actriz; Antía Paz é comunicadora, especialista en redes sociais; Antía Moure é unha artista monfortina…

Un dos mitos máis estendidos é considerar que o nome Antía é unha forma galega de Antonia. Non é certo.

Como explica a profesora Ana Boullón, Antía é un nome de orixe grega, utilizado na Antigüidade como epíteto da deusa Hera (deusa do matrimonio, da familia, deusa nai na antiga Grecia) co significado de Florida. É dicir, Antía ten a ver coa floración e poderíase relacionar con outros nomes vexetais como a propia Flor e Flora, Margarida, Violeta…

O conto de que Antía ten a ver con Antonia hai que procuralo na popularidade que cobrou en Galicia, un feito diferencial a respecto doutras partes do Estado ou da propia Portugal, onde o nome non se usa tanto. Esa diferenza galega foi xustificada por ser Antía unha tradución. Ese é un pensamento lóxico, xa que o nome de Antía non existe nin na nosa xeografía nin nas advocacións de santas, algo que ocorre cos nomes propiamente galegos Aloia, Navia ou Olalla e Comba.

Segundo Boullón, Antía fíxose popular a raíz da publicación do libro 400 nomes galegos, do Padre Seixas, un auténtico éxito no seu tempo, que lles serviu a miles de pais para escolleren nomes para as súas crianzas. Para Xosé Luís Méndez Ferrín, o motivo de que Seixas incluíse o nome de Antía na súa listaxe tivo a ver coa admiración que sentía por Antía Cal, quen recibira o nome da tradición cubana, moito máis atrevida e variada que a onomástica tradicional galega, estritamente vinculada cos designios eclesiásticos até o final do franquismo.

Hoxe, Antía é por feito e dereito un nome galego, tan autóctono coma Uxía, Sabela ou Catuxa. O primeiro nome galego contemporáneo.

Felipe VI

Como apenas temos prensa en galego non houbo un “gran debate” sobre o nome do futuro rei de España. Temos que chamarlle Felipe, en castelán, ou Filipe, en galego?

Na CRTVG escollen a vía da galeguización. Mentres que lle seguen a chamar ao presidente da Xunta Alberto e non Alberte e ao conselleiro de Cultura Jesús e non Xesús, consideran que o rei español (en funcións) debe ser nomeado como Xoán Carlos Primeiro de Borbón e Borbón.

Noutros medios utilizan os nomes en español, en coherencia co resto da onomástica foránea e incluso propia. Son medios que non traducen os nomes senón que reflecten, nos casos correspondentes, as persoas que se autodenominan en galego. Falan de José Ramón Gómez Besteiro e de Xosé Manuel Beiras.

Neste tema, o primeiro que hai que definir é cal é o nome correcto en galego. Felipe é unha variación (recente) do nome grego Philhippos (amante dos cabalos). Á Península Ibérica chegou no século XIV. Philippe e Philippa eran nomes de uso nobiliario nos territorios do reino de Francia e do ducado de Borgoña e aos poucos foise estendendo pola onomástica da clase dominante de Centroeuropa. A inglesa Filipa de Lancaster (ou de Lancastre, a adaptación portuguesa) casou co primeiro rei da dinastía Avis en Portugal.

Na Coroa de Castela-León-Navarra o primeiro Filipe rei foi o chamado Fermoso, casado con Xoana I de Trastámara, xermolo da dinastía de Habsburgo que deu despois os reis Filipe I, II, III e IV.

O segundo tema é a comenencia ou non de traducir o nome do futuro Felipe VI. Neste campo hai dúas “receitas”. Os que consideran que entre os dereitos herdados polo actual monarca están os derivados do poder sobre Galicia e, polo tanto, por ser un rei “galego”, aínda que sexa só en parte, deberiamos traducir o seu nome: Filipe VI de Borbón e Grecia.

Esta “escola” ten unha vertente, chamémoslle universalista. Copiando o modelo da Real Academia Española, consideran que a onomástica debe adaptarse sempre ao idioma galego cando falamos de membros das casas reais. É dicir, falaremos de François Hollande mais de Alberte de Bélxica; de Angela Merkel mais de Carlos Gustavo de Suecia. Esta liña era xeral en toda a onomástica estranxeira até hai poucas décadas. Na Enciclopedia Sopena que compraron meus pais a prazos na década do 1970 chámanlle a Darwin Carlos e a Shakespeare Guillermo. Considero que é unha técnica anticuada. De feito, a propia dinámica social encárgase por si mesma de eliminar esta tendencia. Comparemos cantas veces aparece na prensa española o nome de Kate Middleton e cantas veces Catalina de Cornualles. De feito, a primeira gran contradición deste modelo é manter o nome de Letizia con zeta. Se hai que traducir os nomes, non debería impoñerse o ortodoxo Leticia?

Outros achan que a orixe do poder do rei é un Estado asentado sobre a idea da preeminencia castelá sobre as demais culturas e, polo tanto, marcan a relación foránea do monarca con Galicia mantendo o nome orixinal. Neste caso o habitual é chamarlle Felipe VI de Borbón Grecia.

Na miña opinión, debe terse en conta a relación dos monarcas co propio territorio galego. Primeiro porque Galicia foi un reino desde o século V até o século XIX e segundo porque historicamente, incluso aqueles reis que primaron a coroa de Castela sobre todas as demais que cinxían a un tempo, xuraron implícita ou explicitamente tamén como reis de Galicia. É obvio que debemos traducir ao galego os nomes de todos os reis do medievo, tanto os propios reis de León-Galicia: os Vermudos, Afonsos… coma tamén os reis nacidos e criados en Castela ou Andalucía mais que eran, por dereito, depositarios da coroa de León e Galicia: Henriques, Xoáns e Xoanas, Filipes, Luís I… Hai que lembrar que no brasón oficial da coroa imperial de Carlos I aparecía, entre as moitas insignias, o cálice en campo de cruces que representa a Galicia desde o século XV-XVI.

O cambio debe darse, ao meu ver, logo de que as reformas centralistas dos borbóns supoñan o final efectivo e legal do reino de Galicia. No momento no que se apaga o reino propio xorde un conflito (expresado coas armas na man, por exemplo na revolta provincialista do 1846) entre a estratexia homoxeneizadora e centralista da corte de Madrid e as lexítimas reivindicacións dos dereitos históricos. Nese momento, os reis son foráneos e deben considerarse como tales: Alfonso XII e XIII, Juan Carlos I, Felipe VI.

En canto aos demais nomes reais estranxeiros, son partidario de respectar a súa grafía: Elizabeth de Windsor; Willem-Alexander de Oranje-Nassau, Margrethe de Slesvig-Holsten-Sønderborg-Lyksborg, raíña de Dinamarca…

O único caso no que é conveniente pór o nome en galego é no do papa. A súa figura ten unha trascendencia universal (católico significa universal) para os crentes e cada cultura debe aproximarse á súa figura na propia lingua. De feito, o pontífice cambia o seu nome anterior para achegarse a todos máis alá das fronteiras culturais. No caso actual Francisco, antes Bieito XVI ou Xoán Paulo II. Curiosamente, en Ourense o cartel dunha céntrica avenida pon: Rúa de Juan XXIII. Iso é puro castrapo e complexo de inferioridade.

Os apelidos poden ou non ir precedidos da preposición de xa que é unha marca antes xeral na onomástica e que hoxe se intenta conservar para indicar superioridade social. Caso evidente foi o de Mª Dolores Cospedal, que “inventou” un de Cospedal cando se converteu en alta funcionaria do Estado. Felipe VI Borbón Grecia sería unha redacción correcta nun texto en galego.

 

 

Xoanete

O galego admite este substantivo para definir a deformación da primeira falanxe do dedo gordo do pé, na unión co primeiro óso do metatarso. É a adaptación do castelán juanete, seguindo o exemplo do portugués, que escribe joanete.

Alén de ser un termo moi utilizado na lingua médica, especialmente por profesionais da Podoloxía, a etimoloxía da palabra dá moito de si. Afirma a Academia Española que juanete vén do nome de pía Juan, que como era moi frecuente entre as xentes da aldea, acabou valendo para definir unha doenza que era máis común entre xentes da aldea, que os académicos prefiren definir como rústicos, para non pareceren clasistas.

A lingua é o vertedoiro de todas as inxustizas e preconceptos sociais. Velaí este caso. Como o xoanete non era unha enfermidade fina, que mellor que definilo co nome por antonomasia dos “rústicos”. Na realidade, a doenza afectou tanto a pobres coma a ricos, tanto a rurais coma a urbanos.

No caso galego, Xan tamén tiña na fala tradicional un compoñente despectivo. Ser un xan equivalía a ser un coitado e cando alguén viña sendo un ninguén chamábanlle Xan. Hoxe en día, o nome de pía Xan é dos máis escasos dos nosos censos e pode contar o meu amigo Xan Carballa un cento de anécdotas con este nome que pasou de ser común a ser exótico na propia terra. Algúns chámanlle Sean, outros San e Santi, os máis esforzados, Ksan e xa houbo quen lle preguntou na propia Galicia se o seu nome era estranxeiro. A min é un nome que me encanta.

A maldición do nome Xan/Xoán/Juan vaiche máis alá. Nos EUA, as persoas que se atopan sen identificar póñenlles John (Xoán) Doe e un dos reis máis odiados de Inglaterra era o coitado de Xoán sen Terra, que levou con pouca fortuna ser irmán de Ricardo Corazón de León (notade o cambio no alcume) e fillo da magnética Leonor de Aquitania, alcumada a Loba.