Exquisito e esquisito

O dicionario da Real Academia Española define o adxectivo exquisito/a así: “De singular y extraordinaria calidad, primor o gusto en su especie”.

O dicionario da Real Academia Galega defíneo así: “1. De sabor fino e delicado, agradable ao gusto (apetitoso, delicioso, suculento). 2. De gran finura e delicadeza, que causa boa impresión (refinado)”.

Pola súa parte, di o Estraviz (coa grafía de esquisito/a): 1. Achado con dificultade ou raramente. 2. Delicado. Raro. 3. Elegante. 4. Extravagante. Maníaco, excéntrico.

En portugués non existe exquisito, senón esquisito. O Priberam define o adxectivo deste modo: “1. [Pouco usado] Que tem requinte, muita qualidade ou que é bem acabado (ex.: esquisita elegância). 2. [Pouco usado] Que não se encontra com facilidade. 3. Que se destaca da maioria; que não é vulgar. 4. Que desperta estranheza ou que é difícil de explicar (ex.: ouviu uns sons esquisitos; sensação esquisita). 5. Que tem aparência estranha ou desagradável (ex.: animal esquisito). 6. Que é difícil de satisfazer ou que tem caprichos (ex.: ele é muito esquisito com a comida).

Como vemos, é unha palabra que reúne bastantes significados. No latín, exquisitu definía algo refinado, e é lóxico que ese sentido permaneza na lingua culta, pero na lingua popular galega gañou outros, especialmente o da sexta acepción do Priberam: caprichoso, difícil de satisfacer. Así o recolleu Elixio Rivas (grafado esquisito) no seu glosario Frampas (2001): escollido (irónico); é dicir, alguén que vai de refinado, mais na realidade é outra cousa. Unha sorte de forma enxebre para snob ou para o castelán remilgado.

Coido que no galego deberiamos diferenciar exquisito/a de esquisito/a. O sentido latino e castelán poden manterse coa forma culta e o sentido vivo no galego oral desenvolverse na forma evolucionada. Así poderiamos dicir: “Fuán de Tal é tan esquisito que é quen de requicharlle o fociño ao prato máis exquisito”.

Suadoiro

Nos últimos anos a presenza da roupa deportiva aumentou en esferas non propiamente deportivas. Aínda que xa antes do confinamento pola pandemia de covidia esta tendencia era evidente, aquel período de moito tempo dentro da casa deulle un pulo definitivo ás pezas de roupa consideradas máis cómodas e informais, con varias funcións e baratas.

Acabado o confinamento, a roupa deportiva saíu canda nós á rúa, e non só para facer exercicio. Todas as vantaxes que mostraran naqueles meses de internamento permaneceran: prezo, versatilidade e, sobre todo, que non precisan que lles pasemos o ferro e teñen connotacións consideradas positivas socialmente, especialmente a xuventude e a boa forma/saúde. Vestir roupa deportiva quita anos e parece indicar que a persoa que a leva practica deporte, cunha vantaxe engadida: nos modelos máis frouxos axuda a agochar a forma do corpo. Aparentar menos anos e boa saúde son valores fundamentais no noso tempo.

O chándal tradicional pasou a protagonizar pasarelas de moda e é hoxe uniforme de moitos músicos e emprendedores de Silicon Valley, por exemplo. As grandes marcas de luxo teñen espazo para este tipo de roupa e incluso se diferencian rexistros de uso, é dicir, fabrícase roupa deportiva para facer deporte e outra para o paseo.

Hoxe quero falar do nome dunha desas pezas de roupa de adestramento: o suadoiro. Esta palabra está aceptada pola RAG na súa segunda acepción. A primeira é: “manta que se lles pon aos cabalos por debaixo da sela”, é dicir, o suadoiro foi tradicionalmente un lugar (o sufixo -oiro indica case sempre iso) onde se acumula a suor, neste caso a dos cabalos.

Suadoiro é un calco do castelán sudadera, que tamén tomou o termo da manta fedorenta dos cabalos. E co calco veu o fedor, porque aínda que é moi subxectivo falar de palabras antiestéticas, neste caso parece que as connotacións do concepto son evidentes: lugar onde se acumula suor non parece o termo máis chic para vender esa peza de roupa. E aínda así triunfou e é habitual no galego, especialmente no escrito, porque no oral é maioritario o orixinal “sudadera”.

No portugués a norma indica que debe usarse camisola, camisola con capuz ou moletom. Incluso agasalho se utiliza neste contexto. Mais cando un acode a unha tenda de roupa en Portugal é habitual que as etiquetas poñan este produto co seu nome inglés: sweatshirt ou hoodie (a que leva capucha).

Sweatshirt significa literalmente “camisa para suar” e incide directamente nese mesmo campo léxico, o do esforzo, a transpiración, o mal cheiro. E é pena que tamén nese idioma triunfe por riba de termos que aparentemente parecen máis apetecibles para falar desas roupas fóra do ámbito estritamente deportivo.

En galego é evidente que suadoiro é a palabra maioritaria, mais coido que sería máis eufónico, sobre todo unha vez que esas pezas de roupa se usan fóra dos espazos de transpiración, empregar outros termos, tomando como referencia o portugués formal, como camisola ou moletón. Ambas palabras xa aparecen no dicionario da RAG e aínda que actualmente os seus significados son restritivos (sobre todo no de moletón, que alude unicamente ao tecido e non á peza de roupa), axustaríanse para os seus novos usos.

Outro día haberá que falar de tenis.

Morriña

Pregúntome por que desde hai un tempo varios conceptos están a mudar o seu nesgo valorativo. Anteriormente referinme á frase feita “mover os marcos” e hoxe quero facelo co termo morriña.

A conta de que desde diferentes eidos se intenta resignificar esta palabra para darlle un ton positivo. Este intento, que non pasa por ser un recurso comercial, evidencia, por desgraza, que os seus promotores non son galegofalantes, non reflexionaron nin se interesaron polo real significado dos lemas que escollen. Son publicistas casteláns que usan o galego coma unha lingua morta, como un elemento folclórico que se pode utilizar para nomear produtos e experiencias. Igual que os estadounidenses reducen as culturas orixinarias cando escollen bautizar como tomahawk un dos seus mísiles, a cultura dominante condena os galegos a ter que tragar como positivos conceptos que sempre foron considerados negativos.

Morriña é unha palabra que para o castelán pode ter sensacións positivas. As sensacións positivas de quen nos observa desde fóra e desfruta encaixonándonos en categorías que lles son atractivas: a cultura galega, para este pensamento colonial, é triste, chorona, sentimental, neboenta e pechada. Estes cualificativos pódenselle aplicar ao outro, mais os galegos non podemos caer nesa cilada, a non ser que o fixésemos mediante un proceso de reapropiación de significados, algo para o que non temos capacidade porque aínda non manexamos autonomamente a linguaxe no espazo público.

Ben ao contrario, os que manexan o espazo lingüístico público son os de sempre, e de aí que se poida utilizar morriña cun nesgo positivo. Ningún destes publicistas se molestou en buscar a definición da palabra. Non é cousa de aborrecer, polo que só cómpre analizar a entrada morriña no mellor dicionario galego actual, o Estraviz. Transcribo o texto á norma RAG:

(1) Saudade forte e melancólica, nostalxia, tristeza, sobre todo a causada por estar lonxe da terra natal.
(2) Melancolía, nostalxia.
(3) Indisposición para axir; preguiza, prostración, falta de ánimo, de vontade.
(4) Conxunto de restos de materia orgânica, ou restos de organismo em decomposición.
(5) Sucidade por falta de aseo.
(6) Fedor, cheiro desagradábel, repugnante.
(7) Sarna, doenza epidémica do gando ou doutros animais.
(8) En persoas, achaque, malestar ou doenza non especificada.
(9) Miseria.
(10) Insistencia.
(11) Chuvia leve, fina, especialmente aquela que dura moito tempo.

Só cunha ollada é doado discernir que o campo semántico da morriña é dos máis negativos da lingua galega. Relaciónase coa dor, coa enfermidade, coa pobreza, coa porcaría e coa tristeza. Ninguén querería entrar nun bar ou ir a un festival de música cuxo nome lle recordase a todo iso. Só a partir dun grao cero de coñecemento do galego se pode impulsar un cambio tan profundo, só nun ambiente no que a lingua galega cada vez pinta menos pode ter éxito esa atribución.

En Galicia, contra a tradición galeguista, que puxou por capacitar o idioma e facelo autónomo para chegar a todos os eidos, é dicir, recobrar a independencia cultural que o galego tivera antes da imposición castelá, sempre brillaron voces e estratexias colectivas que buscaron que o galego se conveterse non máis ca nun acento, unha especie que lle dese sabor á cultura hexemónica, a española. Eis o caso de Emilia Pardo Bazán, hoxe tan reivindicada, ou de La Voz de Galicia e Estrella Galicia, que chegou ao punto de usar a letra do Himno Galego como eslogan para vender alcol.

Nesta guerra cultural, o galeguismo segue perdendo.

Mover os marcos

Nos últimos tempos estase a poñer de moda a expresión “mover os marcos”. Úsase como frase feita para definir actitudes ou estratexias de modificación do statu quo, de avance, de progreso, de renovación ou incluso revolución. Mais este novo significado é completamente contraditorio co sentido tradicional da frase.

Mover os marcos, literalmente, consistía no costume de cambiar os marcos ou lindes ou lindeiros dun terreo, especialmente os que estaban a monte ou á poula, que eran menos visitados polos propietarios e permitían realizar esta tarefa sen ser descubertos. Mover un marco non é doado, xa non só porque fisicamente estes elementos de separación entre terras sexan complicados de mover, senón porque “mover os marcos” é un dos comportamentos máis desprezables pola comunidade labrega galega.

A quen se lle ocorreu reciclar esta frase feita supoño que pouco conviviu cos pequenos propietarios rurais ou papou acriticamente a “lenda negra da Galicia profunda”, esa que se delicia en contarnos historias de veciños que se matan por un marco. Mover o marco como rebeldía. Historicamente isto é un disparate tal como identificar un roubo a unha tenda do barrio con nacionalización da riqueza ou algo así.

Mover os marcos é, para o dereito tradicional, unha grande ofensa, para os costumes galegos, unha mostra de máximo egoísmo: intentar riparlle ao lindante uns poucos metros só pola goloíza de sumar un pouco de superficie ao teu patrimonio. Mover os marcos non ten nada a ver coa revolución senón coa cobiza e incluso o abuso. 

Aínda que poeticamente pareza soar ben, usar a expresión mover os marcos é contraproducente e pode incluso provocar rexeitamento. Sobran xeitos de dicir o mesmo sen caer nos preconceptos contra o rural e contra Galicia.

Hoxe en día xa ninguén move os marcos. O que cómpre é ir mover as fotos do Sixpaq onde se reflecte a división de propiedades rurais no Catastro. Na espesura dos montes, os lindeiros son en moitas comarcas inútiles alertas nas que ninguén repara: nin os eucaliptos ou acacias, nin o lume, nin os propietarios, herdeiros á forza que moran lonxe dos carreiros e das touzas. Os marcos son hoxe vestixios arqueolóxicos dun mundo que morre. Movelos até parece crueldade, como levantar unha mámoa ou expoliar un cruceiro.

O dicionario castelán-galego de Rinoceronte

É xa un tópico dicir que Galicia é un país pequeno, atrasado nalgunhas cousas e cunha política cultural deficiente. É certo e sobran argumentos para demostralo.

Mais tamén Galicia ten unha gran capacidade para desenvolver proxectos, pequenos, imaxinativos, diversos, nacidos da iniciativa particular ou da empresa privada, que suplen esas carencias que non queren cubrir as institucións públicas que, en teoría, deberían levalas a cabo.

De aí que sexa unha gran noticia a publicación do dicionario castelán-galego en liña que desenvolveu o grupo editorial Rinoceronte.

Nas poucas semanas que leva operativo, eu mesmo, que me dedico ao xornalismo e á edición, utiliceino, polo pouco, un cento de veces. Quixen aproveitar esta necesidade profesional para probar a ferramenta, espremela, ver até onde dá. E logo vírvolo contar aquí, xa que coido que a aparición deste dicionario é, sen lugar a dúbidas, un dos grandes avances do último lustro para as persoas interesadas en resolveren as súas dúbidas a respecto da lingua galega e mellorar a súa expresión.

O dicionario é moi completo. Apenas me encontrei con termos que non recolla e as súas definicións son de gran calidade. Tendo en conta que o dicionario aínda está nas primeiras semanas de vida, é de supoñer que no futuro terá maior riqueza, o que augura un nivel de precisión e de recursos notable.

Rinoceronte é unha editorial centrada, principalmente, na tradución ao galego. O seu director, Moisés Barcia, ten dito que o dicionario naceu da necesidade que o persoal tradutor tiña de acceder ás formas correctas en galego, especialmente daqueles conceptos que están máis estendidos (case interiorizados) en castelán. Polo tanto, a xenerosidade do grupo editorial é dobre: á parte de permitir a consulta gratuíta, pública e universal do valor engadido durante estes anos, desenvolveu unha ferramenta actual, fácil de usar, robusta e rápida mercé aos seus propios recursos, sen ningún apoio institucional ou patrocinio cultural.

Só me queda recomendarvos que o usedes. Eu mesmo descubrín grazas a el que moitos conceptos que achaba propios, en realidade son estranxeirismos. Por suposto que nalgúns casos podo estar disconforme ao prescribir determinados usos, mais iso non depende deste dicionario, que se cinxe escrupulosamente á normativa do galego e ás decisións autorizadas sobre o vocabulario do idioma galego.

Adiántovos que no futuro, moitos dos textos que vaia incorporando a este blog han ter como base de referencia ou apoio este novo dicionario.

Mascarilla e aforo

Os contextos históricos inflúen tamén sobre a lingua. A expresión, tanto a individual coma a colectiva (a que se difunde especialmente a través dos medios de comunicación e, en certa medida, a través da literatura), está suxeita ás circunstancias cotiás que van mudando a xerarquía. E cando os acontecementos lles dan determinado protagonismo a palabras e conceptos, nunha lingua subordinada como o galego, precisa manterse alerta para non perder terreo fronte ao castelán ou o inglés en campos semánticos nos que o noso idioma ten recursos suficientes para facerse entender.

A Covid-19 é un deses acontecementos que incide directamente na recomposición de moitos conceptos. Se hai un ano falásemos aquí de como dicir en galego mascarilla e aforo, así por xunto, pareceriamos exóticos ou proféticos. Mais a día de hoxe ambas palabras teñen un vínculo evidente. Na maioría dos establecementos comerciais vemos a diario cartaces e folletos que nos explican os pasos que debemos seguir para entrar e comprar. “Obrigatorio o uso de mascarilla. Aforo limitado a 4 persoas”, rezan moitos destes sinais.

En galego é mellor utilizar máscara que mascarilla. O castelán, contra o tópico, é un idioma que abusa bastante do diminutivo para sinalar leves diferenzas léxicas. E na meirande parte dos casos, o galego prefire as formas plenas: mesa de noite fronte a mesilla de noche; portelo fronte a ventanilla…

Unha máscara é, segundo a definición (terceira acepción) do dicionario da RAG: “Aparello especial co que se cobre a cara, ou parte dela, para protexela, evitar respirar gases tóxicos, facilitar o envío de osíxeno aos pulmóns etc”. Polo tanto, debemos utilizar esta palabra xa non só para definir a peza de tea ou material técnico que cobre a parte inferior do rostro (do nariz ao queixo) e vai atada á cabeza por cordeis ou cordóns, senón tamén para outros usos, caso das máscaras para soldar ou as máscaras de osíxeno.

En canto a aforo, en galego non é unha palabra recomendable por considerarse tamén castelanismo. Para o concepto de número máximo de persoas que pode admitir un recinto é conveniente utilizar o substantivo capacidade ou a fórmula capacidade máxima. O lingüista Benigno Fernández Salgado, autor do máis importante dicionario de dúbidas do galego, propón admitir foro tamén para este significado.

Polo tanto, os avisos á porta dos locais comerciais, culturais ou de hostalaría e espectáculos deberían indicar: “É obrigatorio o uso de máscara. Capacidade máxima (ou foro)…”

Obrigado, obrigada

Nas últimas semanas a palabra “obrigado” como fórmula de agradecemento está a ter un protagonismo inusitado. O deputado no Congreso español polo BNG, Néstor Rego, converteu o seu uso nunha especie de bordón dialéctico que, coma unha pelota de tenis, foi rebotando entre algúns dos seus compañeiros no hemiciclo. Os socialistas Pedro Sánchez, presidente do goberno central, e Meritxell Batet, presidenta da cámara, empregárono nalgunha ocasión como xeito cortés de deferencia co pobo galego, mentres que deputados da ultradereita advertiron de que obrigado é unha palabra portuguesa, non galega. Por exemplo, o deputado de Vox Iván Espinosa de los Monteros, queixouse de que se use o “obrigado” e non as formas “grazas e graciñas”. Até que punto teñen razón Rego ou Espinosa de los Monteros?

Agora mesmo a fórmula de agradecemento case unánime na lingua viva e máis histórica do galego é “grazas” e o seu derivado “graciñas”. Grazas xa se utilizaba como fórmula de agradecemento no século XIII e está incluído na colección de voces galegas de Frei Martiño Sarmiento, no século XVIII. Mais a partir do século XX, nos dicionarios históricos xa se recollen “gracias. ” e “obrigado” como fórmulas de gratitude. Outras son “agradecido/agradecida” ou “benzón/benzóns”, coa súa variante beizón

Arestora, obrigado non aparece con ese significado no dicionario da RAG, mentres que grazas si o fai no Estraviz. Cando se asinou o Acordo Ortográfico a primeiros de século mudouse “gracias” por grazas. Conscientes os asinantes daquel acordo da dificultade de mudar unha fórmula tan arraigada entre os galegofalantes, propuñan “suavizalo” optando por “graciñas”, moi común en todos os rexistros da nosa fala e menos “estraño” ao oído. É interesante comprobar como naquel momento, mentres se incorporaban ao galego culto varias formas até ese momento consideradas mortas en galego mais moi vivas en portugués, caso de após ou porén, entre outras, non se facía mención ningunha a “obrigado”.

Foi o movemento reintegracionista, do que Néstor Rego forma parte, quen impulsou a fórmula que a maioría da cidadanía percibe como portuguesa fronte á forma máis asentada na propia Galicia. En determinados ambientes “obrigado” é de uso cotián, incluídas fórmulas cariñosas coma “obri”. Mais fóra deses círculos o dominio de “gracias” e graciñas é total. Grazas, a pesar dos anos, segue a verse como un cultismo e o seu uso, incluso entre galegofalantes conscientes e/ou escolarizados é minoritario. Polo tanto, a comunidade de fala galega terá que decidir se seguir a puxar pola restitución da forma grazas ou optar polo “obrigado” e “obrigada”. E todos debemos ser conscientes de que é moi complicado manter a comuñón entre unha comunidade de falantes e os seus líderes se estes ignoran por sistema as súas percepcións, aínda que estas non sexan exactas. Que moita xente galegofalante perciba obrigado como un lusismo talvez innecesario non é sinal de ignorancia, mais ben de lóxica atendendo á evolución e historia de ambas fórmulas na nosa lingua. E tamén é importante que esa mesma comunidade perciba que na lexítima e necesaria procura de restituír o galego xenuíno e evitar a súa perda léxica só se primen as palabras de uso frecuente en portugués. Primeiro porque o noso cadal léxico é inmenso e nin sempre coincide co portugués, cuxa historia lingüística consistiu, ademais, en “corrixir” moita da súa alma galaica co fin de lograr un rexistro estándar máis manexable desde Lisboa. É dicir, que non estaría mal que os deputados nacionalistas galegos, tal e como con obrigado, difundan en Madrid beizón, por exemplo.

Obrigado e obrigada porque, a pesar de que o propio Estraviz ignora a forma feminina, a fórmula si se modifica segundo quen agradeza sexa masculino ou feminino. En Portugal é corrente escoitar “obrigado” en bocas de mulleres mais non ocorre o mesmo no Brasil. Polo tanto, o correcto é empregar obrigado ou obrigada.

Como última curiosidade, algúns dicionarios recollen como significado de obrigado o de carniceiro. Parece ser que, por extensión, chamóuselle obrigado a aquel encargado de abastecer unha localidade de alimentos.

Os días da semana

En galego, en materia lingüística, somos tan ricos e diversos que, para algúns ámbitos, non é que teñamos varias formas senón que temos varios sistemas semánticos. Iso é o que ocorre cos días da semana.

Desde hai uns anos houbo un proceso de recuperación (máis culto ca popular) das denominacións eclesiásticas dos días da semana: domingo, segunda feira, terza (ou terceira) feira, corta (ou cuarta) feira, quinta feira, sexta feira e sábado. Considérase que este sistema foi instituído no século VI polo eminente Martiño de Dumio, o denominado apóstolo suevo, bispo, abade e primeiro gran “reeducador” cultural xa que unha das súas teimas foi afastar a comunidade galaica dos seus ancestrais costumes e “corrixilos” cara a costumes cristiáns, tal e como se pode comprobar na súa famosa obra De Correctione Rusticorum. É dicir, ese sistema numeral de feiras quería substituír a tradición de vincular cada día da semana a cultos sincréticos que durante o dominio imperial se foron relacionando con deuses e deusas do panteón romano.

Durante séculos, con todo, ambos sistemas conviviron. Foi durante a Idade Moderna primeiro, coa castelanización da Igrexa e no século XIX, coa xeneralización do ensino básico (en castelán) que o sistema de Dumio foi perdendo forza até quedar practicamente extinguido na fala viva na segunda metade do século XX. A pervivencia en Portugal e o movemento de recuperación de costumes lingüísticos moi degradados que caracteriza parte do galeguismo cultural favoreceu que nalgúns ámbitos se volva falar de feiras. Só o tempo nos poderá indicar se ese proceso consegue cristalizar novamente na fala. De momento, o dominio da nomenclatura precristiá é total.

Mais hai un problema. Como dixemos, a Igrexa foi axente castelanizador desde o século XVI e logrou danar, case de morte, a expresión xenuinamente galega naqueles espazos que dominaba, tal foi a organización temporal da vida ordinaria. De aí que as formas galegas luns, mércores, xoves e venres desapareceran do vocabulario persoal de moitos galegofalantes. A normalización do idioma conseguiu facer revivir formas como xoves, que levaban defuntas na boca de moitos falantes durante séculos.

A relación entre os días da semana e as advocacións mitolóxicas dáse en moitos idiomas e vincula incluso linguas de diferentes sistemas, tal como o galego e o inglés, por exemplo.

En inglés, tal e como nos conta o antropólogo Joseph Campbell, os días da semana teñen as mesmas atribucións que na cultura latina, mais mudando os nomes romanos polos xermánicos.

Sunday é o día do sol (sun). Monday é o Día da Lúa (moon). Tuesday relaciónase con Tiwes. Wednesday, con Wotan; Thursday con Thor e Friday coa deusa Frigg. Saturday con Saturno (este si pertencente á mitoloxía romana).

En galego, dos sete días iniciais, dous perderon a súa denominación pagá para acoller nomes das relixións monoteístas. Sábado provén do hebreo sabbat (descanso) e domingo do latín (xa convertido no idioma do cristianismo: dies dominicus). Os cinco restantes, non obstante, conservaron a súa raigame precristiá: Luns (de lúa). Martes (de Marte, deus da guerra). Mércores (de Mercurio, deus do comercio). Xoves (de Xúpiter, páter da casa Olímpica). E venres (de Venus, deusa da beleza).

Seguindo a Campbell, a tradición de dividir a semana en sete días pérdese no tempo dos cultos helenísticos cando se consideraba que a serpe (como figura mitolóxica primordial) forma sete aneis da temporalidade, identificados coas sete esferas celestiais. Cada unha destas esferas correspóndese cun día da semana. E xa vemos que nin o empeño de Martiño de Dumio conseguiu crebar ese xeito de organizar o noso tempo. Sete feiras nas que unicamente o domingo (primeiro día da semana, tanto na tradición anglosaxoa coma na lusófona) se librou da opción numeral.

Persoalmente non gusto demasiado do modelo de feiras. Recórdame ao costume estadounidense de poñerlles números como nome ás rúas. Costume este que importamos nalgúns Concellos, onde tamén optaron por ir chamándolles ás rúas Unha, Dúas, Tres… E ben sei que a cifra oculta un misterio (sempre) mais é menos hermético (Hermes é Mercurio, un deus cuxas atribucións e influencias van máis alá do comercio) e máis proclive a deixar vagar a imaxinación recordar que cada día convoca na nosa vida o remuíño dun deus derrotado. Ou non? Mirade se non que a Igrexa se preocupou de que a vixilia (o día do sacrificio, da renuncia, da autorrepresión dos instintos) se fixese en venres, seguramente para combater a influencia venérea (luxuriosa, sexual) da antiquísima e poderosa Nai Cósmica contra a que combateu durante idades e idades o patriarcado.

Os pronomes e o complemento indirecto

Na lingua galega o complemento (ou obxecto) indirecto sempre se introduce co seu correspondente pronome. É unha característica moi viva da nosa fala que debemos manter a pesar de que ser unha construción sintáctica diferente ás linguas próximas. Polo tanto diremos: “Estoulles buscando audios aos meus pacientes” ou “Estou buscándolles audios aos meus pacientes” e non “Estou buscando audios aos meus pacientes”.

Os pronomes de complemento indirecto son me, che, lle, nos, “vos e lles. Cada un deles ten relación cunha persoa verbal. O único que presenta dificultades, tanto na fala coma na escrita, é, loxicamente, o máis distante á primeira persoa, os pronomes de terceira persoa. É habitual utilizar ese “lle” non como un pronome senón case coma unha partícula estática. É cada vez máis corrente ver o seu uso como un elemento fixo na frase. “Cominlle toda a vantaxe aos meus rivais”. “Descontáronlle o 30% por seren médicas”. É posible que a confusión se dea cando na frase o obxecto directo é singular. Mais hai que recordar que o pronome combina en persoa e número co obxecto indirecto. Polo tanto, nestes casos son “os meus rivais” e “as médicas” o obxecto indirecto, a parte da frase sobre a que recae a acción do verbo: “Cominlles toda a vantaxe aos meus rivais”. “Descontáronlles o 30% por seren médicas”.

Cando combinamos un pronome de obxecto indirecto con un de obxecto directo (o, a, os e as), debemos contraelo. Con lle obteremos: llo, lla, llos e llas. Con lles: llelo, llela, llelos, llelas. “Envéxolle o coche a teu pai”, “Víchesllo?”. “Déronlles a subvención ás apicultoras?” “Déronllela”. “Os servos non só lles criaban os porcos aos frades senón que tamén llelos sacrificaban e salgaban”.

Hai un tipo de pronome de obxecto indirecto que opera igual mais que non ten esa función na frase. É o pronome de interese e funciona para expresar a persoa subxectivamente afectada pola acción verbal. Debemos utilizalo porque tamén é un dos trazos idiomáticos propios do galego: “Choveunos a tarde toda”. Neste caso quen expresa a frase non se refire a que choveu por el e os demais senón que procura demostrar a súa afectación pola chuvia. A nivel gramatical se a frase fose: “Choveu a tarde toda” non habería cambios mais si muda o significado expresivo.

Outro pronome que pode confundirse con un de obxecto indirecto é o pronome de solidariedade. Este pronome, xenuinamente galego, é unha falsa forma de obxecto indirecto que implica afectivamente o noso interlocutor na acción do verbo: “A presidenta non lles é nada parva”.  “Funvos correndo para nada”. Nestas frases, igual que sucede co pronome de interese, a función gramatical é prescindible aínda que o seu uso marca a expresividade do que se di.

Os pronomes de interese e solidariedade pode ir xuntos na mesma frase. “O gato cómechenos ben pouco!”

O pronome de segunda persoa, che, cada vez presenta máis dificultades por ser propio do galego e non existir en castelán nin en portugués. Por falta de oído pódese acabar usando un te como pronome de obxecto indirecto. Hai dous trucos que nos axudan a saber se debemos usar te ou che nunha frase.

Tomemos esta frase: Prestouche a empanada ou Prestoute a empanada?

Poñamos a frase en terceira persoa: Prestoulle a empanada ou Prestouna a empanada? Prestouche e prestoulle, claro xa que a acción do verbo recae sobre ti e non sobre a empanada

Nas frases que teñen obxecto directo podemos convertelo en suxeito paciente e introducir o verbo en pasiva: “O neno bícate” pode converterse sen problema en “Ti es bicado polo neno” mais non podes dicir “A empanada foi prestada por ti”.

De todos os xeitos, na maior parte de dicionarios e gramáticas é posible coñecer se un verbo é transitivo ou intransitivo, é dicir, se pode ou non combinar cun obxecto directo. Prestar, por exemplo, con ese significado da frase anterior, é intransitivo. Outros verbos intransitivos son faltar: “Faltouche, faltoulle ao respecto”; vir: “Veuche, veulle o sono” ou morrer, entre outros moitos. “Mórrenche, mórrenlle todas as plantas”.

 

 

Manta Paduana

Medrei pasando os invernos en Cequeliños cuberto por unha manta Paduana. Miña nai tirábaa do armario dos meus avós, aínda cheirando a alcanfor, e pousábaa na cama sempre dicindo a mesma ladaíña: “Con isto é imposible ter frío. Unha manta Paduana é a máis quentiña do mundo”.

Ao medrar souben da fama das mantas zamoranas ou das de Ezcaray, en España. No Brasil tiñan fama unhas mantas que se vendían en Campos de Jordão. Supoño que en cada país haberá rexións con sona de bos manteiros.

O caso é que sempre pensei, por analoxía, que Paduana era unha adscrición xeográfica da manta. Se Padua tiña un bo santo (o Antón polo que compiten a cidade italiana e Lisboa, avogoso para encontrar parella), por que non unhas mantas capaces de namorar. Imaxinaba eu que as mantas “paduanas” abrigaran pastores e condottieri, a Beatrice Portinari e a Umberto Eco.

Mais en realidade, Paduana é un nome comercial. Bastante famoso, a verdade, sobre todo en Valencia.

Paduana foi unha destacadísima fábrica de mantas e outros materiais téxtiles fundada en Ontinyent, País Valenciano, no 1919. Na mitoloxía propia dos donos da fábrica hai tres puntos destacados: que a compañía se creou para lles dar traballo a operarios carlistas que foran despedidos doutras firmas; que nos estatutos se afirmaba que o 50% dos beneficios debía ter como fin a obra social e “a participación dos traballadores” e que foi a primeira compañía en emitir na televisión un spot protagonizado por unha muller espida, no 1977, coa pel pintada remedando un dos seus característicos estampados felinos.

O caso é que Paduana se converteu nunha das empresas téxtiles máis exitosas, en especial entre as décadas do 1960 e 1980. Os seus produtos vendéronse nos países árabes e no Reino Unido mais, sobre todo, conseguiu unha presenza masiva no Estado español, con produtos para todos os petos, especialmente logo de empezar a fabricar mantas de fibras sintéticas (acrílicas), máis lixeiras e máis baratas, resistentes aos lavados caseiros.

Coa xeneralización da calefacción e a moda do nórdico de plumas, Paduana entrou en crise e pechou definitivamente no 2012. Seica en Ontinyent aínda se pode ver a súa primeira sede, edificada en estilo modernista.

Mais na miña casa, unha manta paduana non morre nunca. Paduana xa non define unicamente as mantas deseñadas e fabricadas en Ontinyent senón que cualifica unha manta cos adxectivos de cálida, amorosa e perpetua. Unha manta paduana, teña ou non a silueta dun tigre, é sinónimo dun sono plácido.