Covid-19

Até marzo pouca xente sabía que significaba Covid-19. Podería formarse un grupo de punk-rock ou unha asociación de empresarios con este nome (COlectivo Vigués de Innovación y Dinamización). Coronavirus era unha palabra ignorada por todo o mundo (agás por algúns memoriosos lectores do Astérix) até os primeiros días de xaneiro. Mais a pandemia e o confinamento mundial mudaron esta situación moi rapidamente. A epidemia creou o seu propio campo semántico e é bo sabermos como achegarnos a el con propiedade.

En galego, a RAG recomenda nomear a Covid-19 (ou COVID-19) en feminino, ao ser este un acrónimo (COronaVirus Disease) formado a partir do substantivo, feminino, enfermidade (disease, en inglés). A Covid-19 é, polo tanto, o nome científico da doenza e así debe comunicarse. O coronavirus é o patóxeno que a causa. A OMS e o goberno chinés foron os promotores deste rápido nomeamento para impediren que se popularizasen nomes que estigmatizasen algunha poboación ou nación. Pasou recentemente co ébola, palabra xa común mais que en orixe nomeaba unicamente un río, duns 250 km, afluente do Mongala, afluente á súa vez do Congo, dentro do territorio da actual República Democrática do Congo. Este río, que seguramente recibiu este e outros nomes durante séculos e trouxo, coma todos os ríos, prosperidade e alimento aos habitantes das súas ribeiras, é hoxe un dos moitos nomes da morte, des que no 1976, nunha localidade próxima se detectou o primeiro caso dunha enfermidade que se coñeceu logo con este nome.

Coronavirus chinés, doenza de Wuhan… Puideron ser nomes que a prensa solidificase na memoria universal. Mais a fortaleza internacional da República Popular da China evitou, polo momento, que tales nomes se estendesen, máis alá dalgún comentario malicioso do presidente dos EUA, Donald Trump, ou dalgún dirixente do partido ultradereitista español Vox, entre outros. Historicamente, a asociación entre enfermidade e comunidade tivo éxito na súa difusión popular. A gripe española asolou o mundo no 1918, aínda que se sabe que tivo orixe en Norteamérica. A lenda di que se lle chamou española porque eran os xornais de España os únicos que falaron da pandemia, no último ano da Gran Guerra. A sífile foi chamada popularmente mal francés ou morbo gálico. Até o punto de que no galego enxebre unha persoa galicosa, hoxe en día, xa non só define alguén afectado por tal doenza senón que pode adxectivar calquera persoa extremadamente fraca ou con moi mala cara. “Come un pouco máis que estás galicoso de todo”. Outro significado é sinónimo de zorra ou puta, xa que a sífile é unha enfermidade de transmisión sexual.

Coronavirus e non coroavirus. Aínda que en galego digamos coroa, para a creación de neoloxismos, todos os idiomas recorren ás formas cultas (case sempre gregas ou latinas). De aí que, aínda que, en efecto, o bautismo do coronavirus tivo a ver coa semellanza que os científicos, no 1968, atoparon o microorganismo coa coroa solar, se use a forma plena, tomada do grego, corona.

A fala popular, a pesar do pouco tempo de vida no noso léxico, xa creou formas alternativas, como ocorre case sempre con neoloxismos impostos na fala de arriba cara a abaixo. Escornavirus ou conavirus son formas documentadas oralmente, ao igual que no pasado se falou de ouros (por euros). É cedo para saber se estes nomes populares terán percorrido, ao xeito das formas alcolito ou alcolitro (por eucalipto) ou quedarán esquecidas, como ocorreu cos propios ouros, a pesar da súa coherencia semántica co significante dos euros (moeda, tantas veces na historia elaborada co metal máis precioso).

Quizais no futuro a Covid-19 se coñeza con outros nomes. Nalgunhas contas do Twitter en lingua galega optouse por nomes máis adaptados á gramática da lingua, como covidia ou covídea. Historicamente, o pouso do tempo foi modificando os significados e os nomes. Morriña, que hoxe define a saudade ou a melancolía, en tempos usábase masivamente para falar de varias doenzas do gando (hidropisía, sarna…). De feito, o adxectivo morriñoso/a, que hoxe vexo na literatura referido a persoas tristes, tradicionalmente definía síntomas de abatemento máis físico ca anímico. “Non se me dan as plantas; mira para elas que morriñosas están”.

En galego debemos diferenciar influencia de influenza. Influenza é un dos nomes literarios da gripe, tomado do italiano.

E o que en castelán se chama viruela, en galego é varíola. Mais tamén se coñece popularmente polas boas ou polas vexigas. Afortunadamente, tal peste (nome popular para unha doenza grave e de doado contaxio) está practicamente extinta.

A medicina e o idioma

Hai medio mes máis ou menos Jon Amil deixaba neste blog un comentario ao redor da linguaxe médica e recomendaba unha moi interesante entrada no seu espazo web: As MIR e unha noites. Aínda que este é un espazo dedicado a falar sobre as dúbidas que poden xurdir ao expresármonos en galego, de cando en vez gústame dar pistas sobre recursos que facilitan a normalización do uso cotián na nosa lingua en todos os ámbitos.

Como xa dixen noutras ocasións, un dos eidos nos que a lingua galega está practicamente ausente é o sanitario. A linguaxe médica en Galicia é case ao 100 por cento castelá e moitos termos en galego de primeiras soan case a chinés. A lingua necesita rodaxe para acomodarse nos nosos oídos primeiro, na nosa lingua despois.

Grazas á pista de Amil, encontrei o Diccionario Galego de Termos Médicos, que publicou a Real Academia de Medicina e Cirurxía de Galicia e que estivo dirixido no 2002 por Francisco Reyes e Constantino García. Dado que pasaron os anos e o texto se redactou antes da aprobación da normativa de consenso, sería fantástico que se renovase a súa edición e se incluísen termos doutras áreas sanitarias e se ampliase o vocabulario con neoloxismos xurdidos nesta década.

Mais con todo, este é un recurso moi valioso para quen se manexe no sector e non queira renunciar a un galego de calidade na súa comunicación, entre profesionais e cos pacientes.

 

Orina

O uso de orina xeneralizouse socialmente grazas á sanidade pública e á habituación social a facer análises clínicas. Orina é un castelanismo que goza de boa saúde grazas á debilidade que a nosa lingua ten no campo semántico da medicina. A pesar de depender a saúde da Xunta de Galicia e ao bo labor dalgúns profesionais que desenvolveron ferramentas para galeguizar os termos propios da súa actividade, aínda non se realizou un proceso de normalización global no que se impliquen todos os elementos dun sistema tan valioso para mellorar a visibilidade e o prestixio do idioma. A propia Xunta ponlle atrancos a esa posibilidade ao menosprezar a competencia en lingua galega que deben acreditar os profesionais, esquecendo, coma noutras moitas áreas, que para que o diagnóstico e o tratamento sexan útiles, o facultativo debe coñecer como se expresan os seus pacientes. Sen saber galego mal saberán que lles quere dicir a persoa que teñen sentada na consulta.

En galego orina débese substituír por ouriños. “Voulle mandar facer unha análise de sangue e outra de ouriños”. Ouriños en galego é unha palabra patrimonial, usada non só no contexto médico senón tamén noutros rexistros máis informais cabo de mexo, hoxe en día a forma máis usada e coñecida.

Algúns lingüistas, caso de Benigno Fernández, recomendan utilizar a palabra portuguesa urina cando queremos usar un rexistro máis formal no que as palabras relacionadas coas funcións corporais sempre dan máis apuro. “Os índices de sodio que o paciente presentaba na urina eran moi baixos”.

Tifo, gastroenterite, tose ferina, xarampón e demais pragas

Estes días estivo este portelo pechado por enfermidade. O xoves entrou na casa un virus deses que se asentan comodamente no sistema dixestivo e aínda ando coa dieta branda para escorrentar a gastroenterite.

Así que, como vinganza, aproveito para falar de enfermidades. A medicina é unha das áreas léxicas menos galeguizadas porque neste país cando maior é o prestixio dunha disciplina, máis castelanizada. Non é cousa de agora. Xa nos debuxos de Castelao o médico falaba castelán e non entendía de que doenzas lle falaba a coitada da enferma.

En galego debemos dicir gastroenterite e non gastrointeritis, forma que o castelán toma do grego pero que na nosa lingua, seguindo un modelo tamén presente no portugués, adapta á forma -te, ao igual que outras enfermidades (hepatite, non hepatitis; diabete, non diabetes).

As formas que en castelán acaban en -osis, fano en -ose en galego (tuberculose, silicose, cirrose…)

Outro castelanismo relacionado co grego é tifus. A forma correcta en galego é o tifo, igual que en portugués (en castelán tamén se permite esta forma).

Caso semellante é o da tosferina. Esta doenza ben grave debe galeguizarse como tose ferina.

Noutros casos, a diferenza co castelán é mínima, coma no caso de rubéola (única forma correcta en galego), que por efecto da pronuncia grave se permite pronunciar rubeola no dicionario da Real Academia de la Lengua.

Enfermidade moi común entre as nenas, a rubéola ten semellanzas co xarampón ou sarampelo, formas admitidas para o mal que en castelán se coñece como sarampión. Esta doenza ten un feixe de variantes ben bonitas e dignas de sobrevivir: sarampín, xarampo, xarampelo…

A acne

Non, non cometín unha falta de ortografía ao escribir esta palabra. En galego debemos dicir a acne (en feminino e con pronuncia grave) e non o acné. A palabra en orixe era akme pero un copista leullo mal a Aecio e confundiuse. Para sempre sería acne. Coa xeneralización do termo, o castelán recolleu a pronuncia francesa, aguda, hoxe tamén maioritaria na fala en Galicia. Cun pouco de práctica e vontade é doado incorporar o substantivo correcto á nosa fala cotiá. Non si?