Nos últimos tempos estase a poñer de moda a expresión “mover os marcos”. Úsase como frase feita para definir actitudes ou estratexias de modificación do statu quo, de avance, de progreso, de renovación ou incluso revolución. Mais este novo significado é completamente contraditorio co sentido tradicional da frase.
Mover os marcos, literalmente, consistía no costume de cambiar os marcos ou lindes ou lindeiros dun terreo, especialmente os que estaban a monte ou á poula, que eran menos visitados polos propietarios e permitían realizar esta tarefa sen ser descubertos. Mover un marco non é doado, xa non só porque fisicamente estes elementos de separación entre terras sexan complicados de mover, senón porque “mover os marcos” é un dos comportamentos máis desprezables pola comunidade labrega galega.
A quen se lle ocorreu reciclar esta frase feita supoño que pouco conviviu cos pequenos propietarios rurais ou papou acriticamente a “lenda negra da Galicia profunda”, esa que se delicia en contarnos historias de veciños que se matan por un marco. Mover o marco como rebeldía. Historicamente isto é un disparate tal como identificar un roubo a unha tenda do barrio con nacionalización da riqueza ou algo así.
Mover os marcos é, para o dereito tradicional, unha grande ofensa, para os costumes galegos, unha mostra de máximo egoísmo: intentar riparlle ao lindante uns poucos metros só pola goloíza de sumar un pouco de superficie ao teu patrimonio. Mover os marcos non ten nada a ver coa revolución senón coa cobiza e incluso o abuso.
Aínda que poeticamente pareza soar ben, usar a expresión mover os marcos é contraproducente e pode incluso provocar rexeitamento. Sobran xeitos de dicir o mesmo sen caer nos preconceptos contra o rural e contra Galicia.
Hoxe en día xa ninguén move os marcos. O que cómpre é ir mover as fotos do Sixpaq onde se reflecte a división de propiedades rurais no Catastro. Na espesura dos montes, os lindeiros son en moitas comarcas inútiles alertas nas que ninguén repara: nin os eucaliptos ou acacias, nin o lume, nin os propietarios, herdeiros á forza que moran lonxe dos carreiros e das touzas. Os marcos son hoxe vestixios arqueolóxicos dun mundo que morre. Movelos até parece crueldade, como levantar unha mámoa ou expoliar un cruceiro.
Repasando os comentarios que recibín neste blog desde o 2011 antes de recuperar o ritmo máis ou menos estable de publicación, topei cun que deixou Alberto no 2016 no que me pedía que falase do porqué de que se establecese o adxectivo xenial case como unha interxección sen moito significante. “-Quedamos mañá para cear? -Xenial. Levo eu o coche”. “Hoxe levanteime xenial. Durmín profundamente”. Xa vedes que son pagador e aínda con dous anos de demora utilizo a cuestión de Alberto para reflexionar sobre a influencia dos medios de comunicación na lingua oral. Un falante aprende a falar en moitos ámbitos e cada ámbito vai darlle as ferramentas para construír cada rexistro onde empregará a fala: na casa e no seu contorno inmediato (informal), na interacción social con descoñecidos (regular) e diante das autoridades ou en actos de alta representatividade social ou cerimonial (formal).
Nestes tres rexistros hoxe en día ten tanta importancia a experiencia real de escoitar e falar como a pegada que deixan os medios de comunicación, neste caso, por falarmos de lingua oral, obviamente a radio e a televisión, moito máis este último medio, que ten unha cota de penetración nos fogares de máis do 95%. Hai casas onde a televisión (ás veces varios televisores a un tempo) está acesa até 18 horas por día. Parece lóxico que a maneira de falar da tele inflúa.
A pesar de que o galego é moi minoritario na televisión e na radio, houbo tempo para que determinadas formas, palabras ou xiros fosen gañando espazo a base de se sentiren a diario a través das pantallas. Ademais, os galegofalantes traducimos ao noso idioma xiros novos que o castelán importou tamén da linguaxe televisiva. É dicir, aínda que os conceptos fake (falso) e fake news (novas falsas) se usen (de maneira abusiva e incoherente) nas tertulias de televisión en castelán, un galegofalante incorpóraas deseguido cando usa a súa lingua propia. Este é o caso do adxectivo xenial tomado case como adverbio ou interxección. De onde procede? Das traducións das series e películas estadounidenses.
Saben os tradutores que o máis difícil de facer é pasar un rexistro oral dunha lingua a outra. Varían tantos elementos que para facelo dun xeito case perfecto deberían optar por unha adaptación e non pola tradución literal. No caso do inglés, cando se dobra ao castelán (ou galego) case sempre se respectan as flexións propias dese idioma, por exemplo a forma de construír as frases. Un exemplo. Estamos fartos de oír nas series dobradas: “Importaríache pasarme o sal, Sue Ellen?”. Esta é unha forma calcada dunha das varias fórmulas da interrogación en inglés. Noutros casos hai que lidar co limitado vocabulario anglosaxón. Por exemplo, apenas ten pecados e case todo o resolve coa forma fuck, que pode ser interxección, verbo e adxectivo (fucking). Así vemos dobraxes que se compoñen basicamente na adaptación do fuck ao foder. “Colle a túa fodida guitarra e méta no teu fodido cu, foder, deixa de foderme xa!” O caso de xenial responde a esta dinámica. Como traducimos o inglés cool? Esta partícula é unha palabra comodín nos guións audiovisuais estadounidenses. Para trasladalo ao castelán usouse genial e de aí ao galego xenial.
Hai pouco contábame o escritor Bieito Iglesias, que ten entre os seus méritos ser traducir o Son Goku ao galego, como se espallou a forma meu como bordón. “Até a chegada da tele, meu usábase pero moito menos que agora”, dicíame. “Pero cando chegaron as series americanas, aqueles tipos pasaban o tempo todo engadindo man ás frases: Do you know, man. I’m a good guy, man, listen to me… Así que tiñamos un problema, porque o hom non o acababamos de ver e había que escoller algo necesariamente curto, que servise para que os actores de dobraxe substituísen na voz ese man. Meu encaixou coma un anel”.
Con certeza, meu é unha fórmula viva no galego oral. Nin sempre estes fenómenos tiveron que ver con procesos de tradución e dobraxe. A palabra arestora, hoxe firmemente implantada, era minoritaria hai 35 anos. Convivía con agora e outras formas, caso de destora ou destoras. Mais a finais da década do 1980, un comunicador histórico da novísima TVG bautiza o seu programa das tardes co nome de Arestora. O tal comunicador, Fidel Fernán, ten contado que os lingüistas da corporación autonómica lle requicharon o fociño cando propuxo tal palabra mais el estaba convencido de que ía ser un éxito. Abofé que o foi. O Pupo e María Xosé Rodríguez acompañaron a toda unha xeración e a palabra arestora está na propia tele máis tamén na literatura ou no xornalismo. Por certo, abofé é outro triunfo da linguaxe televisiva. Forma sincopada de a boa fe, os que temos menos de 45 anos habemos lembrar sempre tal palabra na boca de Krilin, o compañeiro careca do Son Goku. Que outras formas se popularizaron grazas á tele en galego? “A rañala, raparigo!”
Falei xa varias veces da importancia de conservar as nosas frases feitas. Estes bordóns tan útiles no camiño da expresión cotiá son das primeiras fendas polas que a lingua dominante (no noso caso, o castelán) penetra e acaba por substituír as nosas formas propias por empréstimos foráneos, innecesarios e, finalmente, enterradores desta parte do noso patrimonio lingüístico.
Hai dúas clases de substitución: a que se fai directamente na lingua dominante: “Ala, agora cada mochuelo ao seu olivo”. A lingua galega oral está ateigada de castelanismos e en moitos casos que unha frase feita se introduza no discurso en galego tal cal non ofrece demasiadas resistencia aos oídos menos sensibles.
Mais na maior parte dos casos, as frases feitas castelás pasan ao noso idioma como figuras que poderiamos definir como castrapismos semánticos, xa que poden incluso estar escritos en perfecto galego pero en realidade definen formas alleas, ben porque responden a connotacións que non se corresponden coa cultura galega ben porque existen formas galegas precisas para eses casos. Cando dicimos: “Non son eu moito de ver os touros desde a barreira”, desde o punto de vista ortográfico non hai chata mais a fraseoloxía referida ao mundo dos touros é estraña á nosa tradición cultural e deberiamos utilizar formas propias, mediante frases feitas nosas: “Non son moito de ver para os figos e non papalos” ou mediante fórmulas orixinais: “Non son moito de quedar impasible diante de situacións así”.
Debemos reparar en que nalgúns casos podemos empregar dúas formas diferentes. Por exemplo, tan válida é “pouco a pouco” coma “pouco e pouco”.
E noutros, o matiz é importante porque permite desenvolver a particular filosofía da nosa cultura expresada e refinada século tras século na nosa fala. É o caso de dito e feito, calco do castelán dicho y hecho. En galego é preferible empregar a expresión meu dito, meu feito. A que ten outro toque?
As frases feitas ou os bordóns discursivos son automatismos lingüísticos que penetran na nosa expresión logo de escoitalos repetidamente. Nun contorno de diglosia coma o noso, no que o castelán é abafante nos medios de comunicación, as expresións de fóra –empregarei unha linguaxe máis propia da bioloxía– van parasitando pouco e pouco a nosa forma habitual de falar o idioma. E este cambio expresivo é viral: vai “colonizando” os individuos dun grupo, ás veces só durante unha tempada: as modas expresivas son máis comúns entre a mocidade; ás veces para sempre, especialmente se esas formas “invasoras” proceden do contorno familiar ou de espazos que consideramos de autoridade –isto non significa que teñan maior calidade lingüística, a televisión é un destes espazos emisores con grande éxito.
Unha das expresións castelás que se empregan acotío en galego (hai centos) é “de boquilla”. Esta frase provén en orixe dos xogos de naipes. Significaba facer unha aposta sen pór diñeirona mesa. Hoxe amplíase a calquera frase pronunciada finxindo veracidade sen maiores probas. “Eso lo dices únicamente de boquilla, no tienes pruebas de que sea amigo de un narcotraficante condenado”.
Hai semanas vin como alguén en galego empregaba o castrapismo “de boquiña”. Na maioría dos casos, non é recomendable calcar a expresión castelá. Seguramente, xa que son linguas en contacto histórico desde sempre, haxa semellanzas en moitas delas mais cómpre encontrar esa adaptación xusta para que non renxa, para que pasemos de adoptar unha frase feita a reivindicar esa parcela de identidade que florece cando lle damos ao idioma que usamos o aroma das frases feitas propias.
Para substituírmos de boquilla podemos usar a máis común “boca fóra” ou “de boca para fóra”. No galego atopamos unha variante ou outra segundo a zona xeográfica.
Sentistes outra expresión para este significado?
Para profundar no tema de como expresar en galego correctamente frases feitas alleas podedes fincarvos no excelente traballo que fixo Carlos Callón nesa parte específica do libro Como falar e escribir en galego con corrección e fluidez.Seguro que se vos fixades na maneira de falar dos vosos maiores aínda encontraredes máis formas xenuínas.
Pequena peza de material brillante que se cose á roupa como adorno. Esa é a definición da palabra castelá lentejuela. O nome non ten ningún misterio. Como nun principio estes adornos eran redondos, aparentaban seren como pequenas “lentejas”.
O galego dá varias opcións. Na lingua estándar, a recomendación é a palabra abelorio. En orixe, un abelorio é unha pequena peza de vidro, de plástico ou doutro material que se usa para adornar vestidos ou facer alfaias co procedemento de unilos a través dun fío. En esencia, a palabra é axeitada para definir esoutras pezas que se unen directamente á tea.
Aínda así, hai lingüistas que propoñen outras opcións para expresar esa palabra castelá. Isaac Estraviz, seguindo a liña portuguesa, propón lentexoula ou lentexoila, calco admitido do castelán.
Benigno Fernández opina que a opción de Estraviz é incorrecta porque adapta a palabra en si e non adapta á nosa lingua a etimoloxía da palabra lentejuela. Así que se lentejuela provén de lenteja, en galego, di Fernández, deberiamos crear a palabra desde lentella. E de lentella, lentellola.
Particularmente, coido que o máis práctico é usarmos abelorio agás na frase feita “vestido de lentejuelas”, xa que me parece ambiguo dicir “vestido de abelorios” porque pode indicar que se usan eses adornos nunha parte concreta do tecido cando en realidade queremos definir esa peza de roupa cuberta completamente por estas peciñas. Nese caso, para facernos entender, ou ben fariamos a frase “vestido cuberto de abelorios” ou usaría o empréstimo “vestido de lentexoulas”.
A palabra castelá gaje provén do francés gage, que significa prenda ou sinal que se acepta para un desafío. Con esa definición chegou ao castelán aínda que posteriormente pasou a definir a retribución que se recibe a cambio dalgún traballo.
Mais na lingua viva quedou latente un significado lateral ao primixenio na frase feita “gajes del oficio”. Este ditado significa en castelán inconvenientes ou dificultades que leva consigo o desempeño dalgún labor. É dicir, unha prenda entendida como carga, como incomodo.
En galego poucas veces oímos a expresión en castrapo gaxes do oficio mais si a forma pronunciada á castelá gaghes. O certo é que debemos desterrar esa expresión, non intentar traducila porque non é unha forma nosa.
Persoalmente, non coñezo se existe algunha frase feita galega que poida substituír a esoutra cando queremos queixarnos dalgún atranco que atopamos nun traballo. Agradezo que quenquera que saiba como expresarmos o mesmo sentimento no noso idioma, o comparta aquí connosco.
Gaje como retribución é unha palabra en desuso mais é bo recordar que en galego temos as máis coñecidas retribución, pagamento, soldo mais tamén a tradicional tenza, que significa xusto isto: pagamento a cambio dalgún servizo.
Dúbidas do galego 