Como escribir nomes procedentes de alfabetos diferentes ao latino

A ortografía é unha convención. Non ten máis valor que facilitar a comunicación a través dun consenso que admite que tal ou cal grafema transmite cal ou tal fonema. Esta calidade apréciase especialmente cando debemos adaptar á nosa fonética nomes escritos en alfabetos diferentes ao noso. Por resumilo, provenientes das diferentes culturas asiáticas, do alfabeto cirílico, do grego e do árabe. Como debemos transcribir eses nomes en galego?

Entre os tradutores e intérpretes mantense a norma de aceptar determinadas regras internacionais que rexen todas as transcricións ao alfabeto latino. O principal problema é que as solucións fonéticas das diferentes culturas non responden a un único modelo de pronuncia. É dicir, o galego, o portugués, o catalán e o francés, sendo parentes entre si, da familia latina, posúen fonemas particulares cuxa translación é complexa xa que o idioma de recepción non ten un signo específico para ese son. Por exemplo, a terminación -ll catalá, presente en apelidos como Carbonell, é difícil pronunciala en galego, onde acabamos empregando un i longo: Carboneii.

Nesas regras internacionais case sempre se empregan fonemas alleos á tradición galega cuxa pronuncia pode darnos dificultades mais non diferentes ás da onomástica neerlandesa ou italiana, por exemplo. Podemos ter dúbidas sobre como pronunciar o nome do futbolista xaponés Shinji Kagawa (arestora no Borussia Dortmund) mais esas mesmas dúbidas xurdirán igualmente no caso dos tamén futbolistas Sami Khedira (agora na Juventus de Torino), Michael Krohn-Dehli (Sevilla) ou do ex ciclista Claudio Chiapucci. É dicir, temos que aprender os rudimentos básicos da pronuncia de diferentes grafemas en diferentes linguas para asegurarnos de que sexa correcta.

Por influencia do castelán moderno, a tendencia é a adaptación. Por quizais as mesmas razóns polas que para a RAE, Ourense non existe e se opta polo enxendro Orense, a FUNDEU, auténtica autoridade lingüística sobre o bo uso do castelán na prensa, insiste en adaptar á fonética española a onomástica estranxeira. Recomenda Misisipi en vez de Mississippi, Luisiana en vez de Louisiana, Gotemburgo en vez de Göteborg, Catar en vez de Qatar…

No caso dos nomes propios, a opción españolista choca coa internacionalista e consegue paradoxos como que en castelán se escriban igual Jameson e Chéjov pero non se pronuncien igual. E o que é peor, que en galego se adapten como propias esas adaptacións cando a nosa pronuncia e o valor das nosas letras é diferente.

Persoalmente, coido que o mellor é respectar a onomástica internacional, tanto na toponimia como nos nomes de persoas, aínda que nesas palabras existan grafemas alleos á nosa lingua como o y, o j, o tx, o kh, o ph, o sh… Hai menos posibilidade de erro e non existe ningún impedimento para poder comunicar e pronunciar correctamente eses nomes estranxeiros. Mais de optarse pola adaptación, debemos manter a coherencia. É dicir, se j equivale a algo semellante ao noso i en palabras como iodo ou caio, non pode equivaler ao j castelán de jamón ou jarra. Para representar ese son, podemos optar polo internacional kh (Kazakhistán) ou polo gh galego, que ten un valor semellante: Chéghov ou Chéghof.

Unha das miñas teimas é a de conseguir unha aplicación ou páxina web que respondese inmediatamente ás dúbidas sobre pronuncia estranxeira. Amigos meus máis doutos nestas artes afirman que sobran lugares e recursos para conseguir unha pronuncia perfecta en calquera lingua. Mais polo que vemos a diario nos medios audiovisuais esa tarefa está por facer e nela non só inciden aspectos lingüísticos senón, sobre todo, sociais. Por qué ninguén dubida da pronuncia do actor e político Arnold Schwarzenegger, do escritor William Shakespeare, do futbolista Bastian Schweinsteiger e en cambio case ninguén pronuncia ao xeito José Mourinho, Passos Coelho ou Yasmina Khadra.

Ven, vén e ven

Polo xeral, as palabras homógrafas que se diferencian por acento diacrítico non dan moito a guerra. Como regra xeral, acentúase aquela forma que leva a vogal aberta na lingua estándar. Os significados adoitan ser distantes e apenas hai confusión. Cómpre e compre; da e dá; pé e pe…

Mais noutros casos, a diferenciación é algo máis complicada e pódense dar confusións. Ultimamente estou vendo moitos erros na palabra que hoxe comentamos. Cando se acentúa ven?

Ven aparece no galego en dous contextos. É a forma da terceira persoa do plural do presente de indicativo do verbo ver: “Elas ven o solpor cada noite a través da ventanaxe do salón”. Tamén é a segunda persoa do singular do imperativo do verbo vir: “Ven, ven, que non sabes que sorpresa está a esperar por ti”.

A forma acentuada vén úsase co verbo vir, concretamente na terceira persoa do singular do presente de indicativo: “Agora non mires mais o teu ex mozo vén camiñando xusto por detrás de nós”.

Cando teñamos dúbida, é un bo xeito de non confundirse reparar un segundo no valor do ven/vén na frase. Pensemos na seguinte: “Vén para aquí” non é a mesma cousa ca “Ven para aquí”.

Palabras con x que debemos pronunciar ks

No galego hai algunhas palabras cuxa pronuncia popular non casa ben coa pronuncia estándar. Como é posible? O certo é que as linguas vanse acompasando no plano escrito e no oral para que non haxa incoherencias entre un e outro. E polo xeral, a lingua evoluciona na fala e é a escrita a que se debe adaptar ás mudanzas. Exemplo moi recente desa adaptación é a desaparición do grupo culto -cc- e -ct- cando acompaña vogais débiles. Gasoduto ou construción son palabras nacidas desa actualización da forma de falar á forma de escribir.

Mais que ocorre con palabras que chegan ao galego oral durante o proceso de normativización nacido coa autonomía política? Pois que pode haber deficiencias na adaptación de neoloxismos á fala cotiá, especialmente a través dos medios de comunicación. Un defecto moi común é pronunciar todo como se escribe, esquecendo que no galego, ao igual que na maioría das linguas, cada grafema e incluso cada palabra debe adecuarse a unhas regras de pronuncia concretas. Por exemplo, para non se pronuncia para senón pra ou pa, ambas correctas no galego estándar. Ou ao non temos por que pronuncialo como unha unión de vogais senón que tamén é correcto pronuncialo ó.

O problema é cando unha palabra escrita se pode pronunciar de dous xeitos diferentes porque en galego hai un grafema que define dous fonemas distintos: o x, que se pode pronunciar coma no caso de Xoán, traxe ou xadrez mais tamén como -ks: axioma, oxímoro, exótico. Diferenciamos de que xeito pronunciar polo costume mais tamén seguindo regras “vulgares” coma aquela que di que na maioría dos casos, o son do j castelán aparece como -xe en galego: Juan, traje, ajedrez.

E aí nace o problema de catro palabriñas que en galego case todo o mundo pronuncia mal: complexo-a, perplexo-a, circunflexo-a e reflexo-a. Por analoxía coa regra de comparación co castelán, pensariamos que o correcto é repetir a pronuncia de garaxe (garaje) ou xefe (jefe). Mais en realidade todas estas palabras debemos pronuncialas co grupo -ks, igual ca hexágono, óxido ou praxe.

 

Víspora

Aínda que aínda haxa falantes e escritores (incluso profesionais) que pensen que víspora é unha palabra galega, en realidade é un castelanismo pasado pola fonética popular, que labializou o e en o, ao estilo doutras deformacións, caso de somana ou oucalito, por exemplo.

A fortaleza desta forma fronte á galega véspera ten a ver co campo semántico ao que pertence. O tempo formou parte en Galicia durante moitos séculos da área controlada pola igrexa. No momento no que esta institución se castelanizou, todo o léxico ao seu redor tamén abandonou o galego, incluso nas capas galegofalantes que só oían castelán cando o párroco subía ao púlpito.

Véspera procede do latín vespera, que lle daba nome á tarde. Con ese sentido temos o adxectivo vespertina-o. E na linguaxe litúrxica aínda permanece, xa que as vésperas son un rezo que se fai durante o serán.

Para os demais, véspera sinala a data que antecede a un día sinalado por algún motivo. “O accidente ferroviario de Angrois ocorreu na véspera do Día da Patria”.

Tamén define, dentro dos días dunha festa popular, as celebracións do día anterior á propia data que se celebra. “Este ano, no San Paio de Albeos trouxeron unha boa orquestra para a véspera pero a do domingo non valía nada”.

Cando usamos as vésperas, en plural, referímonos ao conxunto de días previos a algún acontecemento. É unha expresión aproximada que tanto pode definir menos dunha semana: “Nas vésperas do Nadal, a televisión énchese de anuncios de colonias” ou incluso anos. “As vésperas da chegada da peste negra caracterizáranse por anos de moitas chuvias e veráns moi quentes; as colleitas apodrecían na terra”.

Novelo e nobelo

Estas dúas palabras diferéncianse polo uso de v e b e porque novelo ha pronunciarse na lingua estándar con o pechado. Novelo e novela forman parte do campo léxico que define as crías do gando bovino. Concretamente, refírese a touros ou vacas que teñen dous ou tres anos de vida. Meu avó Baltasar sempre cantaba unha canción de escarnio e maldicir que dicía: “O Carallo 29/foi á feira dos novelos/Se ti o miras por alí/dámelle carne con pelos”.

Nobelo procede do latín globellus e significa, principalmente, a bóla que se forma enrolando fíos, ben sexa de la, liño, algodón… Por extensión, un nobelo é un sarillo, calquera enredo ou cousa enmarañada.

Cal é o plural de fax?

No uso da lingua hai, como en case todo na vida, rutinas. Afacémonos a que haxa unha regra definida para determinadas expresións e cústanos cambiar o chip. É o caso dos plurais de determinadas palabras que en galego non fan plural, mellor dito, fano pero sen modificarse. Por exemplo, fax. Aínda que é común escoitar: “Mandeille tres faxes e non contestou”, o correcto é dicir, os fax.

A regra é que todas as palabras que rematan nun grupo de dúas consoantes fai o plural sen variar. Por exemplo, fórceps ou luns. Entre estas colócanse as rematadas en -x porque se pronuncian como se fosen -ks. Deste xeito, diremos os tórax.

Tampouco mudan as palabras rematadas en -s cuxa acentuación sexa esdrúxula ou grave: os lapis, os martes, os oasis…

E empatando co primeiro que dixemos, hai outras palabras que fan un plural “especial” que se usa só na fala. Velaí “os manises” ou “as leises e os reises”.

Soidade, soedade, soio

A normativa indica que o correcto en galego é soidade. Aínda así mantense viva a forma soedade, considerada dialectalismo e, polo tanto, permitida aínda que non recomendada na lingua estándar. A forma Soedade, supoño que por ser máis parecida, é maioritaria entre as galegas que foron bautizadas co nome castelán Soledad e queren galeguizalo.

Soio, usado como adverbio equivalente a soamente, foi unha forma moi usada na literatura desde os finais do século XIX. Responde á plasmación escrita da pronuncia con iode antihiático dun medieval soo. Este iode mantense vivo na pronuncia en moitos lugares e en moitas formas. Por exemplo, no sur da provincia de Ourense as formas dígoo ou cómproo pronúnciase díghoio ou cómproio. A lingua estándar non acepta soio nin soo senón só (Traio só viño e castañas). Só tamén leva til cando se refire ao adxectivo (Mariano estaba só), por considerar que as dúas formas levan o aberto e precisar un til diacrítico a respecto da forma so, adverbio que significa debaixo de (As cavacas gardámolas so o canastro).

O til diacrítico

O outro día preguntáronme se o til diacrítico se colocou ao chou polos normativistas do galego. Para aclarar o termo, ese til é o que levan as palabras que, seguindo a regra xeral da acentuación, non deberían ter til, para que non haxa confusión con outras palabras que se escriben igual. Estas palabras de escrita idéntica adoitan ter unha pronuncia distinta. A vogal tónica nuns casos é aberta e noutros pechada. O til adóitase poñer na palabra cuxa vogal tónica é aberta. Así ocorre nos casos de póla (da árbore) e pola (por+a ou galiña); fóra (adverbio) e fora (verbo), pega (paxaro) e péga (pexa ou do verbo pegar) ou vén (presente do verbo vir) e ven (presente de ver e imperativo de vir).

A segunda forma do artigo

Denomínase “segunda forma do artigo” á obriga que existía na normativa anterior á última reforma de sinalar graficamente a pronuncia que substitúe o r polo l no final dunha palabra que precede unha vogal. Debíase sinalar a través dun guión: O xefe da oposición pediu visita-las obras. Coa reforma normativa, recoméndase que se use na escrita a forma plena: visitar as obras aínda que se debe pronunciar coma se ese r se transformase nun l que se enlaza co artigo posterior.

Igual sucede coas palabras que acababan en s: Tódalas palabras que escoitei. Mantense idéntica pronuncia pero escríbese coa forma plena: todas as.

Aínda así, nalgúns casos mantense na escrita esta característica da nosa fala. Por exemplo, en u-lo, u-la, en ámbalas ou ámbolos (cando son pronomes) e tamén na contracción por+a=pola e noutros casos, como eilo cando contrae co pronome a partícula adverbial eis.

Que vos parece. Sodes máis de come-lo caldo ou de beber o viño?