A primaveira empeza no marzal

As palabras rematadas en -ero, -era en galego son poucas e sempre están ameazadas polo látego do hiperenxebrismo. É aínda habitual, a pesar de levar o galego nas escolas varias décadas, escoitar alguén falar de sinceiro, sinceira, calqueira e primaveira. En todos os casos, a forma galega propia é sen ditongo: sincera, calquera, primavera.

Primavera é unha palabra evoluída do latín dunha forma que os filólogos consideran deformada, é dicir, logo dun proceso non mecánico que converteu a definición da estación para os romanos: primum ver (prólogo ao verán, poderiamos traducir), en primavera.

Quizais para moitos a forma marzal como nome para o terceiro mes do ano lles resulte máis familiar, incluso máis propia. É o que eu chamo o efecto do Almanaque da Zeltia. Polo menos no sudoeste de Galicia, este pequeno libriño que aos meus pais llelo regalaban cando compraban sulfato para as viñas, era un grande éxito de lectura. Canta divina vez fun eu recitando refráns e coplellas camiño a Cequeliños para grande alegría da miña nai, que sempre foi moi afeccionada a relacionar cada época do ano co seu característico feixe de ditados.

Aquela obriña que coido que xa non se publica, utilizaba un galego primario, sen desbravar, inzado de castelanismos e hiperenxebrismos, orientados os seus autores cara a unha linguaxe arbitrariamente rural que idealizaba o galego baixo o folclore dos diminutivos en -iña/o e esa falsidade expresiva que considera que nas aldeas o popular é unha fala moi distanciada do galego estándar. É coma unha perversión do galego de Otero Pedrayo, caricaturizado máis de 50 anos despois da publicación d’Os camiños da vida.

Un dos grandes intentos daquel almanaque era corrixir a lista oficial dos nomes dos meses e propoñer unha lista alternativa: xaneiro, febreiro, marzal, abril, maio, san xoán, santiago, san miguel, outono, san martiño e nadal. Hai un mito que explica que en efecto nos tempos de antes os galegos confeccionaran o calendario en base aos santos máis famosos. É só un mito. En efecto, durante a Idade Media e aínda máis tarde, as datas das principais festas utilizábanse como datas de referencia para contar períodos de tempo: “Entre Santos e Natal, ben chover, mellor nevar”. Este refrán utiliza dúas referencias de día: o 1 de novembro e o 25 de decembro. Tomar a parte polo todo só buscaba ese efecto enxebrista, artificialmente ruralizante.

No caso concreto da palabra marzal, a confusión nace entre o substantivo e o seu adxectivo. Porque marzal existe en galego e define algo relativo ao mes de marzo. “Se as chuvias marzais son moi fortes poden danar a floración”. Sinónimo é marceliño/marceliña. E para que quede claro que marzo é unha palabra galega e moi usada no refraneiro, aí quedan dous, dedicados á miña nai, a Felucha da Maraña: “Se marzo maiea, maio marcea”; “o sol de marzo mata a dama no pazo”.

Verquer

Varios son os significados do verbo verquer, sempre relacionados co paso dun líquido ou sólidos miúdos (sal, fariña…) dun recipiente a outro. Verquer é un verbo que se considera inapropiado no galego estándar. A norma considera esta forma unha evolución vulgar do latín vertere e recomenda a forma, corrente tamén no portugués, verter.

A importancia histórica de verquer nótase en que aparece nos principais dicionarios e léxicos compostos no século XX. Autores de prestixio como Eladio Rodríguez, Aníbal Otero, Xosé Luís Franco Grande ou Isaac Estraviz documéntano na fala e a palabra verquer aparece nas obras de autores principais da nosa literatura, caso de Xosé Luís Méndez Ferrín, Antonio Noriega Varela, Álvaro Cunqueiro, Xohana Torres, Xosé Manuel Martínez Oca ou Xosé Vázquez Pintor, entre outros moitos.

Por ese peso específico de verquer, considero que debería admitirse como forma literaria a pesar da súa heterodoxia etimolóxica como forma lateral á maioritaria e documentada verter.

Loxicamente, se verquer non se admite tampouco o derivado verquido. Nin tampouco vertido, palabra que se considera castelanismo. Para definir o material de refugallo que se depositou nalgún lugar, incluído o mar, usaremos a palabra vertedura.

O espazo onde se verten residuos non é vertedeiro senón vertedoiro. Recordade que a forma -eiro-a responde case sempre a ocupacións: carniceira, enfermeiro e a forma -oiro a espazos: miradoiro, aparcadoiro.

 

Encol de

Aínda moitas veces encontro en textos en galego o uso da locución preposicional encol de como sinónimo perfecto de sobre. “Hoxe vou falar encol de propostas e promesas”. Por querer distanciarse do castelán acabamos consagrando un hiperenxebrismo.

Só usaremos encol de para referirnos a algo que está nun plano físico inmediatamente superior a outra cousa. “Déixoche as cenorias e as cebolas encol da maseira”. Sinónimos son derriba, encima, por riba.

É unha forma nosa e convén promovela e usala máis pero sabendo que ten máis que ver con enriba de que con sobre. Sinónimos de sobre son acerca de, a respecto de, con relación a…

Recortes

Quizais esta se converta nunha das palabras máis usadas no 2012. Non fai falta explicar por que. A pesar de que a batalla da linguaxe política case sempre a gaña o poder, mercé ao seu completo control sobre os medios de comunicación máis seguidos, neste caso non puido lograr que soe máis reformas e axustes ca recurtes, ou mellor dito, recortes, que é o termo correcto en galego.

Recurte e recurtar son formas hiperenxebristas que nacen de converter o adxectivo curta nun verbo, por considerar o correcto recortar un castelanismo. Algo ten a ver tamén o verbo acurtar, galego xenuíno. Para non nos confundir, pensemos en que recorte provén do verbo recortar e este á súa vez de cortar, no sentido de separar ou despezar. E acurtar vén do adxectivo curto, que ten a ver coa magnitude, ben por tamaño ben por tempo.

Segredo e secreto

Aínda procedentes da mesma palabra latina, secretum, no galego segredo e secreto tiveron diverxentes viaxes no tempo. A forma máis modelada pola historia, segredo, utilizarémola cando falemos dun substantivo: “O avó tiña un segredo que o atormentaba”. O hiperenxebrismo provocou que segredo se use ás veces tamén cando a palabra é un adxectivo: “O axente segredo, de Joseph Conrad”. É incorrecto. Nese caso utilizaremos o cultismo secreto/secreta.

Tamén son cultismos os derivados secretaria/secretario e secretaría. Tamén secretariado e secretismo.

O verbo secretar (no sentido de saír das glándulas materias producidas por elas mesmas que o organismo utiliza para algunha función) é incorrecto en galego, por ser castelanismo, á súa vez procedente do francés. Débese utilizar en todos os casos segregar.

Quenquera e calquera

Hai un fenómeno en galego que se chama hiperenxebrismo. Vén significar algo así como cambiar palabras que parecen “pouco galegas” dándolle un toque autóctono. Este é o caso de quenquera e calquera. Quenquera, as cousas como son, moito non se ouve na fala viva. É algo máis literario ca real pero débese dicir así, non quenqueira. Aínda que se en troques de querer dicir “calquera persoa” o que facemos é preguntarnos pola vontade de algo, escríbese separado e si é quen queira (Quen queira compralo, que me chame).

Un caso semellante é calquera. Calqueira non existe pero tampouco é correcto dicir calquer ou cualquer nin tampouco pasar a forma ao plural: calesquera.