Mover os marcos

Nos últimos tempos estase a poñer de moda a expresión “mover os marcos”. Úsase como frase feita para definir actitudes ou estratexias de modificación do statu quo, de avance, de progreso, de renovación ou incluso revolución. Mais este novo significado é completamente contraditorio co sentido tradicional da frase.

Mover os marcos, literalmente, consistía no costume de cambiar os marcos ou lindes ou lindeiros dun terreo, especialmente os que estaban a monte ou á poula, que eran menos visitados polos propietarios e permitían realizar esta tarefa sen ser descubertos. Mover un marco non é doado, xa non só porque fisicamente estes elementos de separación entre terras sexan complicados de mover, senón porque “mover os marcos” é un dos comportamentos máis desprezables pola comunidade labrega galega.

A quen se lle ocorreu reciclar esta frase feita supoño que pouco conviviu cos pequenos propietarios rurais ou papou acriticamente a “lenda negra da Galicia profunda”, esa que se delicia en contarnos historias de veciños que se matan por un marco. Mover o marco como rebeldía. Historicamente isto é un disparate tal como identificar un roubo a unha tenda do barrio con nacionalización da riqueza ou algo así.

Mover os marcos é, para o dereito tradicional, unha grande ofensa, para os costumes galegos, unha mostra de máximo egoísmo: intentar riparlle ao lindante uns poucos metros só pola goloíza de sumar un pouco de superficie ao teu patrimonio. Mover os marcos non ten nada a ver coa revolución senón coa cobiza e incluso o abuso. 

Aínda que poeticamente pareza soar ben, usar a expresión mover os marcos é contraproducente e pode incluso provocar rexeitamento. Sobran xeitos de dicir o mesmo sen caer nos preconceptos contra o rural e contra Galicia.

Hoxe en día xa ninguén move os marcos. O que cómpre é ir mover as fotos do Sixpaq onde se reflecte a división de propiedades rurais no Catastro. Na espesura dos montes, os lindeiros son en moitas comarcas inútiles alertas nas que ninguén repara: nin os eucaliptos ou acacias, nin o lume, nin os propietarios, herdeiros á forza que moran lonxe dos carreiros e das touzas. Os marcos son hoxe vestixios arqueolóxicos dun mundo que morre. Movelos até parece crueldade, como levantar unha mámoa ou expoliar un cruceiro.

Vacas frisoas

A fin de semana pasada, o concello de Mazaricos celebrou unha moi animada feira rural na que o gando foi un dos protagonistas. Contra a mensaxe tópica de que o sector primario é sinónimo de atraso, incultura e pobreza, unha nova xeración de labregos intenta, con moitísimas dificultades, vinculárense persoalmente ao futuro do medio rural galego. Nesa aposta é seguro que haberá que mudar moitas cousas até agora habituais e recuperar hábitos que a revolución verde do século XX botou fóra por consideralas contrarias á rendibilidade económica.

Un dos efectos desa revolución verde, que quixo converter os campos de Occidente en enormes fábricas capitalistas ao ar libre, foi a xeneralización do gando de fomento: especies supostamente máis competitivas que as autóctonas para produciren leite ou carne ou la. No caso das vacas, as razas propias da nación galega foron substituídas por outras foráneas. Entre elas, unhas vacas pintas que seica tiñan orixe en Frisia, unha rexión histórica que define unha zona baixo dominio dos Países Baixos que ten lingua de seu e unha poderosa tradición leiteira.

Como se chaman polo tanto esas vacas? Popularmente son frisonas pero en realidade, en galego debemos chamarlles frisoas. Velaquí a explicación, que é simple.

No noso idioma, adoptamos diversas formas de construír os femininos, en especial cando falamos de palabras rematadas en n. O mellor nestes casos é usar unha regra práctica: Cando esteamos a falar de palabras cuxo masculino remata en -on, o feminino construirase terminado en -oa (león, leoa; frisón, frisoa; bretón, bretoa; patrón, patroa…). Se é o caso de aumentativos ou pexorativos, o feminino faise con -ona (casona, mandona, cabezona, contestona…)

No caso de formas terminadas en masculinos -an, o feminino faise por defecto con -á (alemán, alemá; sultán, sultá; bergantiñán, bergantiñá; barregán, barregá; cidadán, cidadá…). Tamén neste caso, se se trata de despectivos, conserva a forma plena -ana (papiana, lacazana, mentirana…).

Teño un amigo que ao corrixirlle un alemana que dicía con insistencia coa explicación que acabo de dar, dixo todo aleuto: “Por culpa dunha alemá concreta que che ten moito poder, dentro de pouco usaremos alemana por ter matiz de insulto”. Non ha ser para tanto.

Guisantes e calabacíns

Aínda que teño unha nula habilidade para calquera traballo manual, coma todos os torpes, teño curiosidade e fascinación por todas as artes que requiren da destreza tanto coma da cabeza. Desde hai anos, a admiración polos labregos foi en aumento. Por suposto que participei en vendimas, incluso na colleita da pataca ou en tarefas ben ingratas como empillar vides, librar cortes de esterco, dar sulfato ou ir buscar leña pero a miña sempiterna alerxia ao pole e esa incapacidade manifesta para enrestrar máis de dúas cebolas libroume de facer eses labores decontino. Pero si sigo o calendario da sementeira e dáme moita ledicia papar das leitugas, amorodos ou tomates que a miña muller Eva cultiva no seu metro cadrado de abundancia, ao pé da casa.

A semana pasada uninme a un grupo no facebook que espalla e coordina as experiencias da agricultura ecolóxica en Galicia. Hai moita xente nova retornando á terra. Hai moita xente cun vocabulario deturpado para eses produtos da terra. Hoxe imos falar de horta, dos nomes galegos da horta.

Un castelanismo que está gañando moito terreo (nunca mellor dito) ultimamente é o de guisante. En galego temos varias opcións propias para definir esta leguminosa. A máis común é chícharo pero hai outras. Podemos empregar perico, ervello, ervella ou ervilla. “O puré de ervillas é deses pratos que só se aprecian cando tes máis de quince anos”.

Na horta óese moito falar de calabacín. Loxicamente, tamén é un castelanismo. Construído a partir do tamén castelanismo calabaza, en galego denomínase cabaciña, a partir de cabazo ou cabaza.

É difícil tamén que non oiades dicir puerro (ás veces pronunciado poerro). A forma galega obvia é porro ou allo porro. O castelán ajete denominámolo allo tenro e as cebolletas son en galego cebolas tenras.

Xa falamos no seu día dos feixóns verdes. Outras variedades desta leguminosa son os tirabeques. Sen saírmos dos legumes, diremos lentellas, non lenteghas nin lentexas e garavanzos.

Os boniatos coñécense en galego como batatas e a palabra verza escríbese en galego con v. Dos canónigos tamén xa fixemos un artigo. Tamén da rúcula. Outra herba que lle presta ás ensaladas é a alfábega, que tamén se pode dicir albaca ou alfabaca.

Aínda que ás veces escoitei dicir maís, en galego debemos dicir millo, milleiro ou maínzo cando falemos do cereal das mazarocas ou espigas amarelas (non mazorcas nin mazurcas).

En galego, a figueira dá figos e béveras, non brevas. A árbore que dá cereixas non é un cereixo senón unha cerdeira (tamén se pode empregar cereixeira). As ciruelas castelás son ameixas en galego aínda que segundo a variedade poidan levar algún apelido: cirola, fatón, claudia…

Agora pousade o punteiro cabo do ordenador e saíde á fresca que están os xardíns perfumados de aroma de glicinia, a flor máis efémera da primavera galega.

 

A primaveira empeza no marzal

As palabras rematadas en -ero, -era en galego son poucas e sempre están ameazadas polo látego do hiperenxebrismo. É aínda habitual, a pesar de levar o galego nas escolas varias décadas, escoitar alguén falar de sinceiro, sinceira, calqueira e primaveira. En todos os casos, a forma galega propia é sen ditongo: sincera, calquera, primavera.

Primavera é unha palabra evoluída do latín dunha forma que os filólogos consideran deformada, é dicir, logo dun proceso non mecánico que converteu a definición da estación para os romanos: primum ver (prólogo ao verán, poderiamos traducir), en primavera.

Quizais para moitos a forma marzal como nome para o terceiro mes do ano lles resulte máis familiar, incluso máis propia. É o que eu chamo o efecto do Almanaque da Zeltia. Polo menos no sudoeste de Galicia, este pequeno libriño que aos meus pais llelo regalaban cando compraban sulfato para as viñas, era un grande éxito de lectura. Canta divina vez fun eu recitando refráns e coplellas camiño a Cequeliños para grande alegría da miña nai, que sempre foi moi afeccionada a relacionar cada época do ano co seu característico feixe de ditados.

Aquela obriña que coido que xa non se publica, utilizaba un galego primario, sen desbravar, inzado de castelanismos e hiperenxebrismos, orientados os seus autores cara a unha linguaxe arbitrariamente rural que idealizaba o galego baixo o folclore dos diminutivos en -iña/o e esa falsidade expresiva que considera que nas aldeas o popular é unha fala moi distanciada do galego estándar. É coma unha perversión do galego de Otero Pedrayo, caricaturizado máis de 50 anos despois da publicación d’Os camiños da vida.

Un dos grandes intentos daquel almanaque era corrixir a lista oficial dos nomes dos meses e propoñer unha lista alternativa: xaneiro, febreiro, marzal, abril, maio, san xoán, santiago, san miguel, outono, san martiño e nadal. Hai un mito que explica que en efecto nos tempos de antes os galegos confeccionaran o calendario en base aos santos máis famosos. É só un mito. En efecto, durante a Idade Media e aínda máis tarde, as datas das principais festas utilizábanse como datas de referencia para contar períodos de tempo: “Entre Santos e Natal, ben chover, mellor nevar”. Este refrán utiliza dúas referencias de día: o 1 de novembro e o 25 de decembro. Tomar a parte polo todo só buscaba ese efecto enxebrista, artificialmente ruralizante.

No caso concreto da palabra marzal, a confusión nace entre o substantivo e o seu adxectivo. Porque marzal existe en galego e define algo relativo ao mes de marzo. “Se as chuvias marzais son moi fortes poden danar a floración”. Sinónimo é marceliño/marceliña. E para que quede claro que marzo é unha palabra galega e moi usada no refraneiro, aí quedan dous, dedicados á miña nai, a Felucha da Maraña: “Se marzo maiea, maio marcea”; “o sol de marzo mata a dama no pazo”.

Rúcula

A miña muller, Eva, ten un plantío excepcional dentro da casa. A albaca está espléndida e a salvia medra día a día. Hai menos dun mes plantou unha remuda de coendro, de prexel e de rúcula. Rúcula, esa raíña das ensaladas do século XXI que colleu a contrapé os académicos.

Porque a palabra rúcula non aparece no dicionario da RAG. E nisto os galegos non imos tan atrasados. Tampouco vén no dicionario español da RAE.

Rúcula é un italianismo (de rucola) moi vivo na fala cotiá e que no portugués xa leva tempo nas obras de referencia. De feito, rúcula úsase moitísimo no Brasil. E non me estraña. A rúcula brasileira é dun sabor especial, máis potente e especiado. E as follas de rúcula de alá son enormes.

Pero volvamos á rúcula de aquí, máis modesta pero tamén saborosa. Se a palabra rúcula aínda non existe, como lle chamamos á planta? Nun recente vocabulario trilingüe galego-castelán-inglés que publicou a Xunta, recomendan chamarlle eiruga. Eiruga, si, igual ca a larva de diferentes insectos ou o sistema de rodamentos dun carro de combate, entre outros vehículos.

Eiruga, con ese significado, non aparece no dicionario da RAG nin tampouco en calquera dos dicionarios históricos, incluído o Estraviz. Mais se buscamos oruga no dicionario da Academia Española vemos que o da planta é o seu primeiro significado. En portugués as formas eruga e eruca tamén son equivalentes a rúcula. Eruca en portugués tamén define un tipo de lagarta.

Así que nas linguas do noso contorno deuse unha forma que relaciona a planta co insecto. Seguramente en tempos nos que a rúcula non se comía. No castelán, a forma académica segue a ser oruga pero a forza social da palabra é nula. Imaxinade a cara dos concursantes do ‘Top Chef’ se o Alberto Chicote lles manda preparar unha “ensalada de oruga”. Nin con nitróxeno baixan os bechos!

En galego, a palabra rúcula debera admitirse. Está moi estendida, identifica claramente esta herba con gusto picante e está amparada pola presenza no mundo lusófono. Cando falemos de eirugas, canto máis lonxe do prato mellor, non si?

 

Ordeñar

Para definir a acción de extraer o leite dos ubres dun animal e, por extensión, obter o máximo proveito (ou información) de algo ou de alguén, en galego podemos empregar os verbos muxir ou munguir. Esta forma tamén se usa nos derivados: muxidor, muxidora, muxidoira, muxidura; munguidor, munguidora, munguidoira, munguidura.

A forma ordeñar, bastante estendida por influencia do castelán, debe descartarse en todos os contextos. No portugués está admitida e nese idioma a forma mugir nada ten a ver co noso muxir, senón co mugir castelán.

Mugir, en castelán e portugués, define a voz de vacas, bois, becerros e touros. “Muge el ganado”. Para traducir ese verbo ao galego temos ben onde escoller. Amais da forma estándar bruar: “Brúa o gando”, podemos empregar abracar, aturrar, berrar, berregar, bradar, bramar, brecar, burdear, esborrecar, muar, muiñar e ornear, tendo en conta que algúns destes sinónimos non son perfectos.

 

Conexo

Seguro que se falo da Casa da Conexa, moitos dos que ledes este artigo saberedes a que me refiro. Incluso mellor ca min, que recoñezo que non sigo as aventuras de Mucha e Nucha porque non me casan os horarios e porque coido que Xosé Antonio Touriñán é quen de facer un humor algo menos obvio que disfrazarse de señora da aldea.

O caso é que conexa ou conexo co significado de animal mamífero da familia dos lepóridos de orellas e dentes longos é outro claro caso de castrapismo. Por que esta forma que adapta o castelán conejo á nosa fonética se usa entre os galegofalantes de vello, non só neofalantes non está moi claro. Podería ter a ver coa denominada vergoña do labrego, que considerou que os termos que empregaba para referirse aos propios animais, connotados con sucidade, miseria ou ignorancia. De aí que ás miñas avoas nin se lles ocorra dicir diante de descoñecidos porco senón cerdo.

Ou quizais coa chegada serodia deste animal aos cortellos de moitas comarcas de Galicia. Igual que sucedeu con outras palabras, desde semilleiro a xuego, algúns castelanismos acaban por sufrir a erosión do tempo e da necesidade que toda lingua ten de adaptar os estranxeirismos á súa propia fonética.

En todos os casos diremos coello ou coenllo. Tamén nos derivados: coelleira ou coelleiro. Coella tamén é o nome da verza ou da col en moitos lugares. En Cequeliños e na Maraña plántanse coellas xunto coas patacas e vanse retirando as follas máis gorentosas para dárllelas a comer ás galiñas e aos porcos.

Conexo e conexa eran palabras que daban moita lata cando traballaba en A Nosa Terra porque algún redactor atercaba que existía, que o corrector do procesador de textos non lla marcaba en vermello. Claro que existen en galego, son as dúas formas do adxectivo que indica que algo está ligado con outra cousa semellante. Na lingua común está máis estendido o seu antónimo inconexa-o. Pronúnciase ese x como ks.

O son do Galpón

Som do Galpom mestura varios estilos musicais (rap, folk…) e tamén mestura o galego e o castelán no seu nome. Galpón é un castelanismo innecesario.

Aínda que cada vez máis estendido e considerado por moitos falantes como unha forma ben autóctona, o caso é que galpón é un castelanismo de orixe americana. Supoño que a través da emigración chegou galpón (do nahua calpúlli) ao galego. En América meriodinal e central este resto da fala indíxena de parte de Mesoamérica pasou a definir unha construción cuberta colocada á beira da casa con función de almacenaxe e/ou despensa. De feito, o castelán de España non usa galpón con ese significado.

O galego ten outras palabras para definir eses edificios. Na miña terra de Cequeliños chamámoslles cubertos e hai quen pronuncia cobertos, con o pechado. Máis estendidos quizais son alpendre ou pendello. Hai zonas onde se lles chama cabanas.

E ti como lle chamas?

Colleitar

Outravolta estamos diante dun verbo derivado dun substantivo (colleita) que é incorrecto. Colleitar é unha copia do verbo castelán cosechar, moi estendido principalmente nos medios de comunicación pero practicamente inexistente na fala.

Para substituílo, se falamos de agricultura, podemos empregar recolectar, apañar, recoller ou cultivar. Como colleitar xa estendeu o seu uso a outros eidos (O Celta colleitou nove puntos de nove; O PP colleitou 186 escanos…), outros verbos que podemos usar son obter, recibir ou conseguir.

Si son correctos outros derivados, coma colleiteira ou colleitadora.

Horquillas

Como se chaman esas pequeniñas pezas, normalmente de metal, que se utilizan para suxeitar o cabelo? O nome máis usual é o de horquillas. Incluso os galegofalantes pensarán instintivamente nese termo aínda que todos nos dámos conta de que é un castelanismo.

O substantivo acaído para denominar ese útil invento é prendedor, palabra que se usa para referirse a outras cousas que axudan a suxeitar ou unir, caso de roupas, por exemplo. A rapaza levaba dous prendedores no pelo, e non dúas horquillas.

Con todo, a palabra horquilla (que provén de horca) aínda se escoita –ben pouco, afortunadamente– en referencia á ferramenta de dous ou máis dentes, en forma de garfo, que se usa para apañar palla, esterco e outros materiais. En galego existen varias denominacións válidas para este instrumento, todas procedentes de forca: forquita, forquilla, forqueta ou forcada. Pero tamén se chaman galleta e galleto (unha galleta pequena) por mor de que cada unha das pugas que ten a ferramenta se chaman gallos ou gallas.